Aprel ayından bəri davam edən İsraıl-Fələstin münaqişəsi durmadan böyüyür. Artıq sərhədlərini aşan münaqişə dünya ölkələrini də iki yerə bölüb. Bir tərəfdə İsraili, digər tərəfdə isə Fələstinin tərəfini tutan ölkələr durub.
Qeyd edək ki, hazırda Fələstini dəstəkləyən ölkələrin başında Türkiyə durur. Prezident Ərdoğan ən müxtəlif tribunalardan çıxış edərək, Ankaranın Fələstinə kömək edəcəyini vurğulayır. Bəzi məlumatlara görə, Türkiyə Fələstini İsraildən qorumaq üçün müsəlman ölkələrə müraciət edərək, beşli koalisiya yaratmağı təklif edib. İddiaya görə, beşli koalisiyaya İran, Qətər, Malayziya və Pakistanın orduları daxil olmalıdır. İlkin məlumatda həmin koalisiya qüvvələrinin bir sıra səbəblərdən İordaniya və Livanda yerləşdiriləcəyi qeyd olunur.
Bəs bu koalisiyanın yaradılacağı versiyası nə dərəcədə doğrudur? Adları çəkilən ölkələr bir araya gələ bilərlərmi?
Eurasia Diary məsələyə aydınlıq gətirmək üçün Orta Şərq Araşdırmalar Mərkəzinin rəhbəri, siyasi şərhçi Sədrəddin Soltandan müsahibə alıb.
- Bəzi mənbəlin verdiyi məlumata görə, İsrail-Fələstin münaqişəsi ilə əlaqədar bölgəyə koalisiya qüvvələri yerləşdirilə bilər. Belə ki, məlumatda deyilir ki, Türkiyənin təşəbbüsü ilə Fələstinin, eləcə də müqəddəs məkanların və bəzi strateji nöqtələrin müdafiəsi üçün Türkiyə, İran, Qətər, Malayziya və Pakistan kimi müsəlman ölkələrin orduları İordaniya və Livana yerləşdirilsin. Sizcə bu məntiqi olaraq nə dərəcə mümkün ola bilər? Eyni zamanda, BMT TŞ bu təklifi təsdiqləyəcəkmi?
- Məşhur bir deyim var: Şərq dünyanın ən incə nöqtəsidir. Məncə burada dünyanın ən düyünlü nöqtələrindən biri Fələstindir. Fələstin həmçinin, dünyada ən böyük münaqişələrin, anlaşılmazlıqların və siyasi maraqların toqquşduğu yerdir. Fələstin məsələsinin həlli, hesab edirəm dünyanın böyük bir yük və ziddiyyətdən xilas olması deməkdir. O üzdən də Fələsin probleminin hansısa təşəbbüslə qısa bir müddətdə həll olunacağını ehtimal etmək bir az sadəlövhlük olar. Düzdür, əvvəllər də bir sıra təşəbbüslər göstərilib. Məsələn, ərəb dövlətləri arasında ordunun yaradılması və birgə fəaliyyəti. Lakin bunların heç birinin Fələstin məsələsinin həllinə müsbət təsiri olmayıb. Artıq 74 ilə yaxındır ki, Fələstin məsələsi dünyanın aparıcı ölkələrinin və dünya siyasətinin gündəliyində yer alır. O ki qaldı Türkiyə, İran və digər adı çəkilən üç ölkənin ordularını formalaşdırıb İordaniya və Livana yerləşdirməsinə, mən qəti şəkildə deyə bilərəm ki, bu, qeyri-mümkündür. Çünki İordaniya və Livan xarici ölkələrin ordularını öz ölkəsinə dəvət etməlidir və burada sual meydana çıxır: Bu dəvət nəyə görədir? Yaxud da, bununla İsraili mühasirəyəmi almaq məqsədi güdürlər?
Hesab edirəm bu təşəbbüs məntiqə uyğun görünmür və baş tutan da deyil.
Qeyd edim ki, BMT Təhlükəsizlik Şurasının ötən gün keçirilən toplantısında bu məsələdə ortaq mövqe barədə hər hansı bir razılıq əldə olunmayıb. O üzdən də, bu təşəbbüsün baş tuta bilmə ehtimalı çox azdır.
- Hipotetik olaraq belə bir koalisiyanın yaradılacağını qəbul etsək, burada Türkiyə və koalisiyaya daxil olan ölkələr üçün dividentlər nə ola bilər?
- Türkiyə əslinə qalanda regionun oyunçu dövlətidir və Fələstin məsələsi də daim gündəliyində olub. Məsələn, Türkiyənin keçmiş Baş naziri rəhmətlik Bülənt Ecevit İsrail və Fələstin məsələsi ilə məşğul olan dövlətlərə bəyan etdi ki, bu ərazilər tarixən Osmanlının tabeliyində olub və əgər bu ərazi ilə bağlı mübahisəli məsələləri müzakirə etmək istəyirsinizsə, Türkiyə Osmanlıdan qalma xəritəni tərəflərə təqdim edə bilər. Görünür həmin o xəritə tərəflərə o qədər də vacib deyil. Ona görə də hələ ki bu məsələ açıq olaraq qalmaqdadır.
O ki qaldı koalisiya qurmaq və bununla Fələstinə yardım etmək, bunun baş tutma ehtimalı çox azdır. Əksinə bu, tərəflər arasında ziddiyyətləri daha da dərinləşdirə bilər. Fikrimcə bundan sonra Fələstin məsələsinə yanaşma dəyişməlidir və burada 74 illik zaman prosesi onu deməyə əsas verir ki, bu məsələlərdə əlavə qüvvələr artdıqca Fələstin ərəblərinə bir o qədər də təzyiqlər artır və ərazi zəbt olunmağa başlayır. Odur ki, Fələstinlə bağlı dövlətlərin taktika və strategiya baxımdan yanaşması dəyişməlidir. Çünki güc yolu və yaxud da hansısa hərbi birləşmələrin yaradılması yolu ilə bu məsələnin həlli mümkün deyil. Əksinə bu addımlar istənilən tərəfi uğursuzluğa doğru aparacaq.
- Koalisiya qüvvələrinin məhz İordaniya və Livanda yerləşdirilməsinin məntiqi əsası nə ola bilər?
- Koalisiya qüvvələrinin İordaniya və Livanda yerləşdirilməsi iddiasının birinci səbəbi onların İsrailə yaxın ölkələr olması ilə əlaqədardır. Digər səbəblərdən biri isə Fələstindən olan qaçqınların yarıdan çoxunun məhz elə bu ərazilərdə məskunlaşmasıdır. Ən son ehtimal isə münaqişə zamanı İordaniya və Livandan İsrail tərəfindən edilə biləcək hücumun qarşını ala bilmək üçün orada strateji perspektivlərin mövcud olmasıdır. Lakin mənim fikrimcə beynəlxalq ictimaiyyət hərbi yollara əl atmaqdansa, İsraillə ortaq dil taparaq İordaniya və Livana sığınan fələstinlilərin öz yurd-yuvalarına qayıtmasına yardım etsinlər. Çünki dünya artıq İsraildə iki millət, iki dövlət prinsipini qəbul edib. Bu istiqamətdə bölgədəki dövlətlərin birgə fəaliyyəti, eləcə də regionda marağı olan ölkələrin bu məsələyə dəstək verməsi daha yaxşı olar. Lakin təəssüf ki, dünya dövlətləri başqa münaqişələrin həllində olduğu kimi bu problemin üzərindən təxminən 74 il keçməsinə baxmayaraq, hələ də maraqlı görünmürlər. Halbuki, bu məslə çoxdan həll oluna bilərdi.
- Beynəlxalq təşkilatlar buna razılıq versələr belə, diplomatiya və bir çox sahələrdə Türkiyə və İran kimi bir-birinə zidd olan dövlətlərin bu koalisiyada qarşılıqlı anlaşması nə dərəcədə mümkün ola bilər?
- Baxmayaraq ki, Türkiyə kimi İran da fələstinlilərin haqqını müdafiə etməyə çalışır, amma bir daha qeyd edim ki, bu koalisiya baş tutmayacaq. Hər ikisinin İsrail hökuməti ilə münasibətlərdə problemlərinin olduğundan onların bu məsələyə münasibəti də bir qədər qərəzli görünür. Məsələn belə anlaşılır ki, Türkiyə və İranın İsrail hakimiyyəti ilə problemlərinin olduğuna görə, Fələstin ərəblərinin düşdükləri vəziyyətdən sui-istifadə etmək istəyirlər. Ona görə də ilk növbədə məncə region dövlətləri İsrail hakimiyyəti ilə də münasibətləri normallaşdırmalıdırlar. Çünki bu normallaşdırma perspektivdə Fələstin ərəblərinin problemlərinin həllinə də yardım edə bilər. Yəni hadisələr onu göstərir ki, güc yolu ilə bu münaqişənin həlli mümkünsüzdür. Çünki regionda İsrail Fələstindən və ətrafdakı ona yaxın olan ölkələrdən daha güclüdür. Bunu fələstinlilərin bundan əvvəl Lot şəhərini almağa çalışmalarında, sonda İsrailin oranı tərki-silah edərək fövqəladə vəziyyət elan etməsində də görmək olar. Bu münaqişədə də, Fələstinin gücü bu konflikti silah yolu ilə həll etmək üçün yetərli deyil. Ərəblər bölgədə bu münaqişəni güc yolu ilə həll etməyə çalışsalar da, sonda məğlub olacaqlar. Çünki burada zor tətbiq etməklə hər hansı bir problemi həll etmək qeyri-mümkündür. Əksinə digər dövlətlərin iştirakı ilə İsraillə danışıqların aparılması fələstinlilərin haqlarının müdafiə olunmasında və bu sahədə müəyyən razılığa gəlməkdə yardım edə bilər.
Elnur Ənvəroğlu
