Kölgədən çıxarılan iqtisadiyyat, büdcəyə gələn yüz milyonlar və...

Bu günlərdə Azərbaycanda vergi orqanlarının rəhbərliyində dəyişikliyin 2 ili tamam olur. 2017-ci ilin 5 dekabrında Prezident İlham Əliyev Fazil Məmmədovun vergilər naziri vəzifəsindən azad olunaraq, yerinə Mikayıl Cabbarovun təyin edilməsinə dair sərəncam imzalayıb.

17 il vergilər naziri olmuş F.Məmmədovun bu sistemdə yaratdığı korrupsiya mexanizminin rəsmi şəkildə ilk tənqidi yeni nazirin kollektivə təqdimatı zamanı dilə gətirilmişdi: Prezident Administrasiyasının sabiq rəhbəri Ramiz Mehdiyev vergi sistemində ciddi nöqsanların olduğunu söyləmişdi.

Daha sonra ölkə Prezidenti bir neçə dəfə çıxışlarında vergi orqanlarının fəaliyyətindəki ciddi problemləri kəskin tənqid etdi. Məsələn, 2018-ci ilin 9 ayının yekunlarına həsr olunmuş hökumət müşavirəsindəki çıxışında vergi-gömrük sistemindəki şəffaflıq və kölgə iqtisadiyyatının yaratdığı problemləri dilə gətirdi: “Vergi orqanlarında da ciddi struktur islahatları aparılır. Bu barədə nazir məlumat verdi. Mən qeyd etməliyəm ki, bizim əsas vəzifəmiz kölgə iqtisadiyyatının aradan qaldırılmasıdır. Düzdür, heç bir ölkədə buna 100 faiz nail olunmayıb, hər bir ölkədə kölgə iqtisadiyyatı var, amma bunun dərəcəsi var. Azərbaycanda kölgə iqtisadiyyatının kəskin şəkildə azalması üçün çox ciddi addımlar atılır. Vergidən yayınma halları əvvəlki illərdə kütləvi xarakter daşıyırdı. Bu, əlbəttə, imkan vermirdi ki, biz öz potensialımızı tam gücü ilə işə salaq. Bu gün bu hallara son qoyulur. Bütün dövlət orqanları vergi orqanlarına kömək göstərməlidirlər. Müvafiq göstərişlər verilir. Vergidən yayınmaya son qoyulmalıdır. Bu, həm iri, həm kiçik sahibkarlara aiddir. Sahibkarlar da bilməlidirlər ki, əgər onlar sahibkarlar kimi öz fəaliyyətini davam etdirmək istəyirlərsə, vergiləri tam ödəməlidirlər. Heç kimə heç bir güzəşt edilmir və edilməyəcək. Bilirəm ki, bəzi sahibkarlar bəzi dövlət məmurlarına arxalanırlar, o dövr artıq keçibdir. Heç kimə arxalanmasınlar. Əgər hansısa bir dövlət məmuru sahibkarlara xüsusi şərait yaratmaq üçün qanunsuz əməllər edəcəksə, çox ciddi şəkildə cəzalandırılacaq. Bütün müvafiq qurumlara göstəriş verildi, ilk növbədə Vergilər Nazirliyinə. Bu nazirlik heç nəyə baxmadan, dövlət maraqlarını rəhbər tutaraq öz siyasətini aparmalıdır. Bütün dövlət qurumları, o cümlədən sahibkarlar bu sahədə öz dəstəyini verməlidirlər. Dəstək verməyən isə cəzalandırılacaq”.

Bu çıxışda vergi sistemindəki qanunsuzluq və korrupsiya hallarında günahkar olan bütün tərəflər açıqlığı ilə dilə gətirilib: vergidən yayınmağa çalışan sahibkar, onu himayə edən yüksək vəzifəli məmurlar, rüşvət müqabilində buna göz yuman vergi əməkdaşı. Məhz bu üç tərəfin “səmərəli” əməkdaşlığı nəticəsində uzun illər boyu Azərbaycanda kölgə iqtisadiyyatı çiçəkləndi, milyardlarla manat büdcədən yayındırıldı. Bu vəziyyətdə Vergilər Nazirliyinin yeni rəhbərliyinin qarşısına çox ağır bir iş qoyulmuşdu. Bu işin uğurla icrası zamanı bir neçə istiqamətdən gələn təzyiq və hücumlara qarşı durmaq lazım gəldi: rüşvətxorluğa, korrupsiyaya öyrəşmiş vergi əməkdaşları, arxalı sahibkarlar, öz biznesini himayə edən yüksək vəzifəli məmurlar. Belə bir şəraitdə Vergilər Nazirliyinin yeni rəhbərliyi şəffaflaşma prosesinə start verdi. İlk öncə sahibkarlar, vətəndaş cəmiyyəti nümayəndələri və müstəqil ekspertlərlə müzakirələrə, aktiv dialoqa başlandı. Vergi qanunvericiliyində şəffaflığı dəstəkləyəcək, iqtisadiyyatın kölgədən çıxmasına şərait yaradacaq, eyni zamanda ölkənin kəskin ehtiyac duyduğu kiçik və orta biznesin inkişafına təkan verəcək dəyişikliklər üçün təkliflər toplandı və 2018-ci ilin oktyabrında parlamentə Vergilər Məcəlləsinə böyük dəyişiklikləri nəzərdə tutan qanun layihəsi təqdim olundu.

Eyni zamanda vergi orqanlarında əliəyriliyi vərdişə çevirən əməkdaşlar işdən azad olundu, yeni və təmiz reputasiyalı işçilər cəlb olundu. Bundan əlavə, vergi orqanlarında iş rejimindən tutmuş, işçi-rəis münasibətlərinə qədər bütün səviyyələrdə şəffaflıq təmin edildi.

Bu ilin yanvarından qüvvəyə minən vergi dəyişiklikləri Azərbaycanda yüksək inkişaf etmiş kölgə iqtisadiyyatının leqallaşdırılması yolunda mühüm addımlardan biri hesab olunur. Bu dəyişikliklər işəgötürənləri işçilərlə əmək münasibətlərini rəsmiləşdirməyə, sahibkarı mühasibatlığını kölgədən çıxartmağa həm stimullaşdırır, həm də sərt cəza rejimi və cəzalandırma mexanizmi ilə onları buna məcbur edir. Nəticədə bu ilin 9 ayında ölkə üzrə qeydiyyata alınan əmək müqavilələrinin sayı 126 min olub ki, bu da 9 faiz artım deməkdir. Yeni 126 min əmək müqaviləsinin 35 mini dövlət, 91 mini qeyri-dövlət sektorunda bağlanıb. Bundan əlavə,  2019-cu ilin 9 ayında Vergilər Nazirliyi plandan əlavə 350 milyon manatdan çox vəsait toplayıb. Və bu, heç bir təzyiqsiz, şəffaflıq və korrupsiyanın qarşısının alınması nəticəsində baş verib. M.Cabbarovun özü də bildirir ki, vergi yığımlarındakı ciddi artım Azərbaycan sahibkarının dövlətin uzatdığı əli qəbul etməsini göstərir və bu proses davamlı olacaq: “İstənilən vərdişin dəyişilməsi asan proses deyil. Yəqin ki, burada bir məqamı nəzərə almalıyıq: əgər dəyişiklik ediriksə, bunun müvəqqəti, yoxsa daimi olmasını məqsəd qoyuruq. Tamamilə aydındır ki, bu dəyişikliklər daimi, dönməz olmalıdır. Müvəqqəti dəyişikliyin həyata keçirilməsi o qədər də çətin deyil. Dövlətin inzibati resursu da, Vergilər Nazirliyinin funksional səlahiyyətləri və bacarıqları da imkan verir ki, biz bir sıra dəyişikliklərin daha qısa müddət ərzində həyata keçirilməsinə nail olaq. Lakin inzibati nəzarət bu və ya digər səbəbdən azaldığı halda, dəyişikliklərin geriyə dönmə riski daha yuxarı olur. Misal üçün, iqtisadiyyatın həcmi böyüyür, vergi ödəyicilərinin sayı artır və dünənki yanaşmaların sabah tətbiq edilməsi obyektiv səbəblərə görə mümkünsüz olur. Əgər biz daha uzun və daha mürəkkəb bir yolla gediriksə, başqa sözlə, vergi ödəyicisi ilə vergi orqanı arasında, vətəndaşla biznes arasında münasibətlərin təbiətinin dəyişilməsinə gediriksə, bəli, bu, daha mürəkkəb və daha uzun bir prosesdir. Amma bu, geriyə dönüşü olmayan bir prosesdir. Bu seçimi, düşünürəm ki, şüurlu şəkildə etməliyik”.

Ölkədə vergidənyayınma və kölgə iqtisadiyyatının səviyyəsinin nə qədər yüksək olduğunu M.Cabbarovun mətbuata verdiyi açıqlamalardan da aydın müəyyənləşdirmək mümkündür. Onun sözlərinə görə, pərakəndə ticarət və ictimai iaşə sahələrində çox böyük qeyri-formallıq müşahidə edilir. Sitat: “2018-ci ilin nəticələrinə görə, Dövlət Statistika Komitəsi ilə Vergilər Nazirliyinin rəqəmləri arasında çox böyük fərq olub. Bu fərq təxminən 7 dəfəyə qədər olub. Bu da bir daha kölgə iqtisadiyyatının həcmini göstərir”.

Vergilər Nazirliyinin 2018-ci ildə özəl klinikalarda apardığı yoxlamalar bu sahədə də çox böyük vəsaitlərin vergidən yayındırıldığını üzə çıxarıb. Nazirliyin yaydığı məlumata görə, ilkin araşdırmalar zamanı özəl tibb müəssisələrinin 77 faizində əhali ilə pul hesablaşmalarının aparılması qaydalarına riayət olunmaması, 51 faizində əmək müqaviləsi hüquqi qüvvəyə minmədən fiziki şəxslərin işə cəlb edilməsi, 61 faizində pul vəsaitinin uçota alınmaması hallarına rast gəlinib: “Xronometraj metodu ilə müşahidə yekunlaşdırılmış obyektlər üzrə 2018-ci ilin 9 ayı üzrə cari bəyannamədə göstərilən orta günlük dövriyyə məbləği 2,4 dəfədən çox artıb. Əldə edilmiş sənədlər üzrə aparılmış təhlillər zamanı əvvəlki dövriyyələrin 3,2 dəfə və ya təxminən 231 milyon manata yaxın gizlədildiyi aşkar edilib. Əməkhaqqı üzrə ödəmələrin yayındırılması halları müəyyən edilmiş 22 vergi ödəyicisi üzrə 2018-ci ilin 9 ayında bəyannamələrdəki məbləğlərinin real göstəricilərə nisbətən 7,6 dəfə az əks olunduğu müəyyən edilib. Bəzi özəl tibb müəssisələrinin rəsmi sənədlərində həkimlərə verilən aylıq əməkhaqqı məbləği 130-490 manat göstərilməsinə baxmayaraq, bu məbləğin bir sıra hallarda on minlərlə manat arası olduğu təsdiqini tapıb”.

Vergidənyayınma halları yalnız yuxarıda qeyd olunanlar deyil, tikinti, istehsal və digər sahələrdə geniş yayılmışdı. Son 2 ildə Vergilər Nazirliyi bu sektorlarda vəziyyəti düzəltmək üçün genişmiqyaslı fəaliyyətlər həyata keçirilib. Bu fəaliyyətlər kiçik və orta sahibkarlıq tərəfindən yüksək qiymətləndirilir. Bunu redaksiyamıza müraciət edən, yaxud həmsöhbət olduğumuz sahibkarların rəyindən asanlıqla görmək olur.

Yuxarıda qeyd etdik ki, vergi sistemindəki dəyişikliklər bir neçə istiqamətdən Vergilər Nazirliyinə hücumlara səbəb olur. Bunun bariz nümunəsi sabiq deputat İqbal Məmmədova məxsus istirahət mərkəzində vergi və polis əməkdaşlarına qarşı törədilən cinayət əməlidir. Daha yüksək səviyyəli və aşkarlanmayan  hücumları isə prezident M.Cabbarovu iqtisadiyyat naziri təyin edən zaman qəbul edərkən dilə gətirib: “Haqsız rəqabət bizim üçün böyük yaradır. Buna təkan verən dövlət məmurlarıdır, hansıların ki, biznes maraqları var. Onlar öz imkanlarından istifadə edərək rəqibləri sıradan çıxarırlar, bəzi hallarda şərləyirlər. Elə şərait yaradırlar ki, onlar məcbur olub ya bizneslərini satsınlar, ya da ki, çıxıb getsinlər. Buna da yol vermək olmaz, heç kimdən çəkinmədən. Mən bilirəm, sizə nazir kimi, xüsusilə vergilər naziri kimi, bəziləri təzyiqlər göstərməyə çalışırdılar ki, bizim biznesimizə dəymə. Mən bilirəm ki, siz onların qarşısında çox mətanətlə çıxış etmisiniz. Mən bunu həmişə dəstəkləmişəm və sizə həmişə dəstək olmuşam. Demişəm ki, heç kimə baxmadan bütün işlər ən yüksək səviyyədə görülməlidir. Heç kim heç bir imtiyaza sahib ola bilməz. Bir imtiyaz var: vergini vermək, Vətənə ləyaqətlə xidmət etmək və pozuntulara yol verməmək”.

M.Cabbarov isə çıxışlarından birində bildirib ki, vergilər sahəsində prioritetləri aydındır: “Bunların sırasında vergi ödəyicilərinə ünvanlanmış ”Birlikdə kölgədən işıqlığa doğru!" fəlsəfəsi durur. Bu yolu biz birlikdə keçə bilərik və birlikdə də keçəcəyik. Şəffaflığın təmin edilməsi prioritet məsələdir və bu mənada biz öz tərəfimizdən asılı olanı edirik".