Zəngəzur dəhlizi ilə bağlı maddənin sülh sazişi layihəsindən çıxarılması bölgədə yeni proseslərə yol açıb. Vətən Müharibəsindən sonrakı müddət ərzində bu məsələ həm iki ölkə arasında, həm də regionda marağı olan dövlətlər üçün mühüm əhəmiyyətə malik olub. Moskva dəhlizə Rusiyanın nəzarət etməsini tələb etsə də, Ermənistan bunun əleyhinədir və nəqliyyat xətlərinin təhlükəsizliyini özü təmin etmək istəyir. İran da məsələyə həmişə öz maraqları baxımından yanaşıb. Ayətullah Xameneyi də son bəyanatında demişdi ki, Zəngəzur marşrutu Ermənistanın ziyanına hesab edilir və bunun əleyhinədirlər.
Zəngəzur dəhlizinin sülh gündəliyindən çıxarılması danışıqlar prosesinə həqiqətən müsbət təsir edə bilərmi? Regional və qlobal maraqlar baxımından bu qərarın hansı nəticələri ola bilər?
Mövzu ilə bağlı Ednews – a danışan politoloq Asif Nərimanlı bildirdi ki, bu Zəngəzur dəhlizinin sülh sazişindən çıxarılması məsələsi deyil, əksinə mövcud vəziyyətə uyğun sonrakı dövrə saxlanılmasıdır:
“O demək deyil ki, Zəngəzur dəhlizi layihəsi sıradan çıxacaq. Sadəcə bu prosesdə Azərbaycan və Ermənistanın məsələdə anlaşmasının müəyyən səbəbləri var. Bunu həm taktiki, həm də strateji bir gediş kimi qiymətləndirmək olar. İlk olaraq taktiki gedişdən danışaq. Azərbaycan – Ermənistan arasında müəyyən mübahisəli məsələlər var. Prinsipial məsələlərdən biri də kommunikasiyaların açılmasıdır. Bu ziddiyətli məsələlər sülh sazişinin imzalanmasını çətinləşdirir. İndiki halda baxdıqda bu məsələnin yaxın dövrdə həlli də çətin görünür. Bunlardan biri dediyim kimi, kommunikasiyaların hansı prinsiplərlə açılmasıdır. Azərbaycan haqlı olaraq bu prinsipin Zənghəzur dəhlizi vasitəsilə açılmasını istəyir. Hansı ki, Ermənistan 10 noyabr sazişinə uyğun olaraq öz üzərinə öhdəlik olaraq götürüb. Lakin Ermənistan tərəfi Rusiyanın burada iştirakını qəbul etmir. Beləliklə Rusiyanın prosesdə iştirakını qəbul etmədiyi üçün, Ermənistanı dəstəkləmək prosesində aktiv iştirak edən tərəf Qərbdir. Bu halda kommunikasiyanın açılması məsələsi 10 noyabr bəyannaməsinə uyğun olaraq baş tutması çətinləşir. Ona görə də Azərbaycan tərəfi belə bir halda məsələnin ikitərəfli həll edilməsini buyurur. Naxçıvana maneəsiz keçidin verilməsi üçün Azərbaycandan Azərbaycana prinsipi tətbiq edilsin. Bu prinsip qəbul ediləcəyi təqdirdə, Azərbaycandan Naxçıvana gedən yük, və sərnişin daşımaları sərhəd-gömrük yoxlanışına məruz qalmır.
Digər 3 – cü bir ölkə bu marşrutdan istifadə edərsə Ermənistan tərəfindən gömrük yoxlanışı tətbiq edilə bilər, lakin Azərbaaycan tərəfindən tətbiq edilmir. Bu isə ən ədalətli seçimdir. Bu məsələ eyni zamanda tam olmasa da, Qərbdə də bir sıra ölkələr tərəfindən dəstəklənir. Lakin Ermənistan tərəfi indiki halda tam olaraq Naxçıvana maneəsiz çıxışın verilməsinə qarşı çıxır. Buna görə də tərəflər arasında bu fikir ayrılığı sülh sazişinin imzalanmasını çətinləşdirdiyi üçün, mənim fikrimcə hazırda məqsəd, bu mübahisəli məsələ sonraya saxlanılması və sülh sazişinə dair ən azından niyyət protokolu, çərçivə sazişinin imzalanmasıdır.
Belə olacağı təqdirdə Azərbaycan və Ermənistan arasında həmin sənədlərdən hansısa biri imzalanarsa, bu 3 – cü tərəfləri prosesdən kənarlaşdıracaq. Bu da həmin bu razılaşmanın strateji tərəfidir. Çünki bütün 3 – cü tərəflər – Qərb, Rusiya regionda kommunikasiyanın açılmasında birbaşa iştirakında maraqlıdırlar. Misal üçün ABŞ – ın özünün marağı odur ki, kommunikasiyanın açılması birbaşa onun planı üzrə baş tutsun və beləliklə Orta Dəhliz üzərində nəzarət etmək imkanları güclənsin. Eyni zaman da Rusiyada eyni məqsəd üzərindən özünün iştirakında maraqlıdır. Məhz ona görə Azərbaycan – Ermənistan sülh sazişi üzərindən prosesə müdaxilə etsinlər. Amma bu məsələnin sonraya saxlanılması, imkan verir ki, çərçivə sazişi imzalasın. Bununla da Azərbaycanla Ermənistanın bütün məsələləri ikili formatda həll etmək imkanları çoxaları. Ondan sonraki halda 3-cü tərəflərin iştirakı kəsildikdən sonra, iki tərəf kommunikasiyaların açılması məsələsində qarşılıqlı şəkildə anlaşa bilərlər. Burada isə Ermənistan Azərbaycanın tələbinə uyğun razılaşmaq məcburiyyətindədir. Çünki Ermənistan dalan ölkə olmaq istəmir. Avropaya açılmaq üçün Türkiyə ilə münasibətlər zəruridir, Türkiyə də bunun rəsmi Bakı ilə münasibətlərin bərpa olacağı təqdirdə baş verəcəyini bildirib. Zəngəzur dəhlizi 10 noyabr üçtərəfli sazişə əsasən həll edilməsə də, gündəmdən çıxarılmayıb, əksinə Azərbaycanın maraqları istiqamətində davam etdirirlir".
Əkbər Novruz
