(“Qərbi Azərbaycandan deportasiya, İmirlidə məskunlaşma” kitabı haqqında)
Hüquqşünas Səməd Vəkilovun işıq üzü görən yeni – “Qərbi Azərbaycandan deportasiya, İmirlidə məskunlaşma” kitabı adından göründüyü kimi Qərbi Azərbaycan torpaqları və həmin ərazilərdə həyata keçirilmiş deportasiya hadisələrinin tarixini əks etdirir. Kitab tarix və hüquq kontekstində yazılıb. Daha dəqiq desək, kitab Dərələyəz mahal Keşkənd rayon Çivə, Sallı, Qozulca, həmçinin Göyçə mahalı Mollalı kənd camaatının 1948-ci il deportasiyası ilə bağlıdır. Kənd camaatı Stalinin qərarı ilə məcburi köçürülsə də, təəssüf ki bu barədə tarixi mənbələrdə fikrimizin əksiylə, guya ki məcburi deyil, könüllü köçürülmə qeydi ilə rastlaşırıq. Kitabda araşdırma obyekti olan kəndin camaatının keçdiyi tarixi yol, köç prosesində onlara dəyən maddi və mənəvi zərbələr, tədqiqata cəlb edilən kəndlərin qədim yerləri, tarixi abidə və tikililəri, coğrafiyası, əhalisinin məşğuliyyəti, toponimləri, folkloru, etnoqrafiyası, məişəti, adətləri, ziyalıları, şəhidləri və s. haqqında ətraflı məlumat əldə etmək mümkündür. Bu məqamda bir fikir yada düşür: Bilirik ki, dilçilikdə kök sözü çoxmənalı sözdür və buna görə də həmin sözün həqiqi mənasından başqa məcazi mənası da var. Həqiqi mənada ağacın kökü, məcazi mənada insanın kökü kimi izahı var. Çoxmənalılıqda sözün məcazi mənasının öz həqiqi mənasına oxşarlıq, bənzərlik olduğunu bilirik. Necə ki hündürlüyü bir neçə metr olan ağac öz köküylə torpağa möhkəm bağlanıb dayana bilir, eləcə də, insan bəndəsi belədir: öz kökü, yəni şəcərəsiylə keçmişinə bağlıdır. Şəcərəsi, əsli-nəcabəti, uluları qədim tarixə söykənən insan da asil olur. Təxminən 500 illik tarixi keçmişi olan Vəkilovlar şəcərəsinin layiqli davamçısı, müəllif Səməd Vəkilov buna görədir ki, bu kitabı yüksək səviyyədə araşdırmasıyla bağlı ilk gündən hamıda inam yarada bildi və nəticə etibarilə ortaya aktual tədqiqat qoymağı bacardı. Səməd Vəkilov Çivə kəndinin tarixi və görkəmli şəxsiyyətləri ilə bağlı maraqlı faktlar təqdim edir.
Bu kitabda dünyadan köçən, haqq dünyasına qovuşan ulularımız, həmçinin hazırda yaşayan kənd camaatı haqqında oxumaq maraqlıdır və bu mənada bir kəndin tarixiləşdirilməsi sadəcə uğur hesab edilə bilər. Bu kitab Dərələyəz mahalı, xüsusilə Çivə kəndinin coğrafi mövqeyi, tarixi keçmişinə nəzər yetirmək üçün həm də tarixi bir kitab hesab edilə bilər. Kitabın “Ermənilərin Qərbi Azərbaycan ərazisində kütləvi məskunlaşmasının tarixi mərhələləri” adlı bölməsində çox qiymətli tarixi faktlar verilmiş, həmçinin müəllif bu faktlara öz hüquqi polemikası, fikir və münasibətini də yeri gəldikcə vurğulamışdır.
Kitabda İmirli kəndinin şəhidlərinə (Abbasov Rəhman İsmi oğlu, Məmmədov Əsgər İsmayıl oğlu, Calalov İlqar Salman oğlu, Musayev Murad Polad oğlu) xüsusi bölmə ayırmaqla müəllif şəhidlərə öz dərin ehtiramını ifadə etmişdir.
Kitabın tarixi faktlar və mənbələr əsasında araşdırılması müsbətdir, bu onun elmi üslubunu səciyyələndirir. Həmçinin kitabın bir bölməsinin “Şəxsi həyat hekayələri”nə həsr olunması onun bədiilik gücünə təsirsiz ötüşmür, bu mənada oxucu yorulmur, bu da kitabın daha axıcı oxunmasına səbəb olur. Bu yerdə bir haşiyə vermək istəyirəm. Yazıçı-alim Mir Cəlal Paşayevin müharibə mövzusunda yazdığı bir hekayəsinin qəzetdə çapından sonra müharibədən geri qayıtmayan bir əsgərin atası həmin hekayəni oxuyub yazıçıya yaxınlaşır, oğlunun indi harada olması barədə sual edir. Halbuki, yazıçı ona yaxınlaşan atanın itkin düşmüş əsgər oğlundan bixəbər idi, sadəcə olaraq yazıçının qələmə aldığı hekayədəki obraz yüzlərlə itkin düşmüş əsgərlərin ümumiləşmiş obrazı idi. Bu mənada, Səməd Vəkilovun müəllifi olduğu bu kitabda oxuduğumuz istənilən həyat hekayəsi yüzlərlə, minlərlə Qərbi Azərbaycan torpaqlarından didərgin düşmüş insanların ümümiləşmiş səsi hesab edilə bilər, onlar real həyat hekayələridir və dünya ictimaiyyətinə çatdırılması vacibdir.
Zəngin ədəbiyyat siyahısı müəllifin bu kitabla bağlı araşdırma istiqamətində müxtəlif mənbələrə müraciət etməsini göstərir. Qeyd edək ki, bu kitaba qədər Səməd Vəkilov “Çağdaş Azərbaycanda islam və müasir cəmiyyət” (həmmüəllif), “Azərbaycan folklor nümunələrinin hüquqi qorunması və milli reyestrinin aparılması”, “Hüquq və mədəniyyət”, “Sədaqət və cəsarət kredosu” kitablarının müəllifidir. “Qərbi Azərbaycandan deportasiya, İmirlidə məskunlaşma” kitabı müəllifin sayca dördüncü kitabıdır. Qərbi Azərbaycana geri qayıdış konsepsiyası ideyasında çap olunan bu kitaba görə hörmətli Səməd müəllimə uğurlar arzulayırıq. Bu yerdə görkəmli alim Xudu Məmmədovun gözəl bir fikri yada düşür: “Şagirdlərə Vətəni sevməyi öyrətmək lazım deyil. Siz onlara Vətəni tanıdın, özləri sevəcəklər”. Həqiqətən də bu cür kitablar evlərdə mütəmadi olaraq oxunmalı, bütün ailələrdə tarixi İrəvan torpaqları barədə maarifləndirmə söhbətləri aparılmalı, İrəvan torpaqlarının qədim Azərbaycan-türk yurdu olması gənc nəslə bildirilməlidir.
Kitab həm də vətənpərvərlik mövzusunda yazılmış araşdırmaların davamı kimi qiymətlidir. Bu kitabın çapı müəllifin vətənə, el-obaya, qədim İrəvan torpaqlarına bağlılığı, vətənpərvər hissi, milli təəssübkeşliyi, tarixi yurduna sədaqəti, həmçinin öz kəndinin insanlarına doğma münasibəti, mənəvi-əxlaqi dəyərlərimizə əvəzsiz qiyməti kimi başa düşülür.
Kitabda ermənilərin tarix boyu Azərbaycan türklərinə, azərbaycanlılara qarşı törətdiyi acınacaqlı hadisələri izlədikcə ulu dədə-baba torpaqlarımıza geri qayıdış coşqusu insanı ağuşuna bürüyür. Belə elmi-tarixi araşdırma-kitabın son bölməsinin pozitiv sərlövhəylə – “Qərbi Azərbaycana qayıdış” verilməsi müəllifin həssas düşünməsinin nəticəsidir. İnanırıq ki, Səməd müəllim növbəti dəfə kitabın sərlövhəsinin əksi olaraq “İmirlidən Qərbi Azərbaycana” adıyla yeni tədqiqat-araşdırma çap etdirib təqdimatını da Qərbi Azərbaycan torpaqlarında qeyd edəcək!
Yeganə XANLAROVA
Filologiya üzrə fəlsəfə doktoru,
BDU-nun əməkdaşı
