1942-ci ilin fevralında Ankarada dəhşətli sui-qəsd həyata keçirildi. Xarici kəşfiyyatın casusları Adolf Hitlerin Ankaradakı sevimli səfiri Von Papeni öldürməyə cəhd etdi.

II Dünya müharibəsinin ən gərgin anlarında Hitlerin Ankaradakı səfirinin həyatına edilən sui-qəsd hadisəsi və bunun arxasında duran casuslarla bağlı hekayəni oxuculara təqdim edir.

Öncə xatırladaq ki, sui-qəsddən bir ay əvvəl 769 yəhudini daşıyan Struma gəmisi İstanbula çatmışdı. Fələstində qəbul edilməyən gəminin yolçuları Türkiyəyə sığınmaq qərarına gəlmişdi. Əks halda nasistlər onları məhv edəcəkdi. Bu dövrdə Almaniya faktiki olaraq Avstriyanı işğal etmiş, bu iki ölkənin Ankaradakı səfiri Almaniyanın müəyyən etdiyi diplomat olmuşdu. Avstriyanın Ankaradakı səfirliyi Nasist Partiyasına təslim edilmiş, səfir Von Papen isə Çexiyanın Ankaradakı səfirliyində iqamət etmişdi.

Sui-qəsd həyata keçirilsə də, səfir sağ qaldı...

1942-ci ilin fevralın 24-də səfir Papen xanımı ilə birlikdə Çexiya səfirliyindən çıxaraq Atatürk Bulvarı ilə alman səfirliyinə doğru gedirdi. Səfir və xanımı səfirliyə yaxınlaşdığı an dəhşətli partlayış baş verdi. Səfir və həyat yoldaşı yüngül yaralanaraq, bu sui-qəsddən qurtula bildi. Ancaq o zaman Ankara vəziyyəti mürəkkəbləşdirməmək naminə sui-qəsdin alman səfiri və xanımına düzənlənmədiyini, hadisə zamanı bir nəfərin öldüyüni bildirdi, əsas hədəfin səfir Papen olmasını isə sadəcə, az “ehtimal” kimi təqdim etdi.

Sui-qəsdən sağ çıxan səfir Von Papen isə hadisə barədə bunları demişdi: “Xanımımla birlikdə iqamətgahdan çıxdım, piyada səfirliyə doğru gedirdim. Atatürk bulvarında kimsə yox idi. Qəfildən ikimiz də güclü partlayış səbəbindən yerə uzandıq. Dərhal da ayağa qalxdım və gördüm ki, sümüklərim yerindədir. Xanımımın ayağa qalxmasına kömək etdim. Bir mina üzərindən keçdiyimizi düşünərək, xanımıma “yerindən tərpənmə” deyə qışqırdım. Çünki ayağa qalxıb geriyə baxdığım zaman Atatürk bulvarında heç kimi görməmişdim. Odur ki, partlayan ancaq mina ola bilərdi. Ya biz minanın üzərinə çıxmışdıq, ya da yaxındakı evlərdən birində partlamışdı. Düşündüm ki, bunun ardınca digər bomba partlaya bilər. Sürücüyə dərhal səfirliyin önündə olan polisə xəbər verməsini tapşırdım. Çünki ətrafda olan bütün evlərin pəncərəsindəki şüşələr sınmışdı. İnsanlar hadisə yerinə toplaşırdı. Mükəmməl işləyən Türkiyə hüquq-mühafizə orqanları dərhal hadisə yerinə çatdı”.

İki SSRİ diplomatı həbs edilir, iki ildən sonra isə...

Sui-qəsd hadisəsindən sonra Türkiyə hüquq-mühafizə orqanları, məxfi xidmət ciddi araşdırmalar həyata keçirdi. İlkin araşdırma zamanı hadisə yerində ağacdan asılı qalan ayaqqabının parçaları tapılmışdı. Sui-qəsdin kamikadze tərəfindən həyata keçirilib-keçirilmədiyi açıq qaldı. Daha çox bombanın sui-qəsdçinin əlində partlaması ehtimalı qəbul olunurdu. Hadisə zamanı ölən şəxsin Ömər Tokat adlı tələbə olduğu iddia olundu. Martın 6-da isə mətbuat Ankaradakı hadisəni Serbiyadan olan bir kommunistin həyata keçirdiyini bəyan etdi. Kommunistin iki dostu da cinayətkar kimi həbs edildi. Eyni zamanda Ömər Tokat adlı hüquq fakultəsi tələbəsinin Ankaradakı SSRİ konsulluğu ilə əlaqəsi olduğu, bomba düzəltmək, onu tətbiq etmək, silahdan atəş açmaq kursu keçdiyinə dair iddialar ortaya çıxdı.

Ankara polisi konsulluqda tələbələrlə bağlı işləyən iki əməkdaşın təslim edilməsi üçün diplomatik korpusu mühasirəyə aldı. Ciddi diplomatik təmaslardan sonra konsulluq iki şəxsi polisə təhvil verdi. Konsulluğun əməkdaşı Povlov və Kornilov Almaniya səfirini öldürmək üçün Ömər Tokata sifariş verməkdə ittiham olundu. Diplomatlar bu iddianı rədd etsələr də, məhkəmə hər iki şəxsə 20 il həbs cəzası verdi. Ömər Tokatın cinayət şəriki olan iki tələbə isə 10 il cəza aldı. 

SSRİ türk məhkəməsinin iddialarını rədd etdi

SSRİ isə həm iddiayaı, həm də məhkəmə qərarına etiraz etdi. SSRİ səfir Von Papenə sui-qəsdi almanların özünün təşkil etdiyini, günahı isə üzərlərindən ataraq Moskva ilə Ankaranın münasibətlərini pozmağa çalışdığını bəyan etdi. Qarşıdakı illərdə türk məhkəmələri rus diplomatlarına verilən cəzanı ləğv etdi. 1944-cü ilin avqustunda isə hər iki diplomat SSRİ-yə göndərildi.

769 yəhudini daşıyan gəmi batırıldı

Sui-qəsdin baş verdiyi 1942-ci ilin 24 fevralında 769 yəhudini daşıyan “Struma” gəmisi isə Qara dənizdə “batdı”. Ruminiyadan Fələstinə gedən gəmi yanvarın 15-də İstanbula daxil olmuşdu. Fələstin yəhudi qaçqınları qəbul etməmişdi, gəmidəkilər son ümid yeri olaraq Türkiyəyə üz tutmuşdu. Ancaq Ankara da dövrün konyunkturasına uyğun olaraq yəhudi qaçqınların tələbinə rədd cavab vermişdi. Yəhudi qaçqınlara İstanbulda lövbər salmaq üçün verilən 5 həftəlik zamanın başa çatmasından sonra gəmi Çili istiqamətinə yola çıxsa da, ertəsi gün gəminin batdığı, cəmi bir nəfərin xilas olduğu bəlli olmuşdu.

Bu iki hadisəyə qədər Türkiyədə almanlar daha ciddi mövqelərə malik hesab olunurdu, amma bundan sonra şərtlər Almaniyanın əleyhinə, SSRİ-nin lehinə dəyişməyə başladı.

Sui-qəsdi kim təşkil etmişdi?

İllər sonra ortaya çıxdı ki, SSRİ NKVD-nin qərarı ilə Moskvada türkcəni öyrənən və 1940-cı ildə “Mixail Baklanov” adı ilə Ankarada diplomatik fəaliyyətə başlayan Mixail Baturin burada işlədiyi dövrdə Moskvanın xüsusi diqqətini çəkə bilmişdi. “Mixail Baklanov”un NKVD-dəki dosyesinə “Yoldaş Baturin işini nəticəli və korrekt görür. Xüsusi durumlarda təkbaşına qərar vermək imkanına sahibdir” kimi müsbət rəylər yazılırdı.

Sonralar ortaya çıxdı ki, Adolf Hitler Türkiyəyə xüsusi əhəmiyyət verir, onun 1939-cu ildə Ankaraya göndərdiyi səfir Frans Von Papen SSRİ-yə birgə hücum həyata keçirmək üçün Türkiyəni razı salmağa çalışır. Bu məlumatın Ankaradan Moskvaya “Mixail Baklanov”un göndərdiyi ehtimalı isə olduqca güclü ifi. NKVD zabiti Ankarada işlədiyi müddətdə azı 8 nəfəri Moskvaya işləmək üçün “verbovka” edə bilmişdi. Məlum sui-qəsddən sonra isə Baturın SSRİ-nin Türkiyədəki kəşfiyyat şefi vəzifəsinə gətirilir.(teleqraf)