Dubay iqtisadiyyatında neftin payı 1%-ə enib
BƏƏ - federativ quruluşda yaranmış, müxtəlif əmirlikləri özündə birləşdirən bir dövlətdir. Hər bir əmirliyin öz avtonom büdcəsi var.
Dubay 7 əmirlikdən biridir - ən tanınanı və ən varlısı.
BƏƏ ümumilikdə 102 mlrd barel neft ehtiyatı var, amma onun cəmi 4 mlrd bareli Dubay əmirliyinin payına düşür. BƏƏ neftinin 94%-i Abu-Dabi (ölkənin paytaxtı) əmirliyinin əlində cəmləşib. Ölkədə nefti 1962-ci ildə ingilislər kəşf edib.
Dubay neftinin satışı isə 1967-də başlayıb, yəni ölkə müstəqilliyini əldə etməzdən 4 il əvvəl. Müstəqilliklərinin qəribə tarixçəsi var. Təsəvvür edin: müstəmləkədən azad olmaq istəmirlərmiş, o qədər ki, ingilis çətirinə öyrəşiblərmiş (1861-ci ildən Britaniyanın nəzarətində olub).
Dubayda nə var, nə yaradılıb - onda "ingilis barmağı" hiss edilir (lap Honk-Konqda, Tayvanda və Sinqapurda olduğu kimi), nəinki neftin iyi, həqiqətən də belədir: qara qızılın payı iqtisadiyyatda çox kiçikdir.
İndi isə bir balaca "ingilis barmağı"nın sirrindən danışım. Britaniya 1970-ci ildə BƏƏ neftinin hasilatçısı kimi öz təbəələrinə vergi şəklində 160 mln funt sterlinq vəsait ödəmişdi. 1971-ci ilin dekabrında isə razı saldı ki, Ərəb Əmirlikləri müstəqil olsun və əllərində BMT-nin "kupçalı" sənədi olmaq şərti ilə. Müstəqillik aktından sonra neft sənayesi milliləşdirilir, ingilis şirkətləri podratçı qismində çıxış edirlər. 1973-də neftin ilk dünya böhranı yaşanır və qiymətlər 10 dəfə artır, sonrakı 2 ildə 1970-ci illə müqayisədə 30 dəfə. 120 min vətəndaşı olan BƏƏ-nin neft gəliri 1976-da $6 mlrd, 1970-da $12 mlrd, 1985-ci ildə isə $28 mlrd-a çatır. Bu qədər sərvəti yığıb yığışdrmaq lazım idi: onun qaydasını da, qanunu da, səliqə-səhmanını da UK elədi...
70-ci illərin ortasına qədər Yaxın Şərqin hər mənada (siyasi, iqtisadi, investisiya mühiti, mədəni həyatı) 1 N-li liberal ölkəsi Livan sayılırdı. Birdən 1975-də Livanı vətəndaş müharibəsi bürüyür. Nə pul vardı hamısı axışır müstəqilliyinin 3 yaşı təzə tamam olmuş Dubaya... Təkcə kapital gəlmir Dubaya, həm də maliyyə üzrə kadrlar, idarəedici orta menecer sinfi - ofislərdə işləməyə adət etmiş "ağ yaxalılar" (belıe vorotniçki) bir kəndi xarıtladan Dubayı bataqlıqdan çıxarıb magistral yola keçirən insan kapitalının tırtıllı təkərlərini xatırladırdı.
Kapital demişkən...Bu da son deyil... 1979-da Körfəzdə at oynadıb dəvələrlə gəzənlərə GÖZ DAĞI olmuş İranda İslam İnqilabı baş verir... Qaçhaqaç düşür, pul camaatdan əvvəl qaçmağa başlayır... Qərb banklarına çatmayanlar elə oradanca Dubaya üz tuturlar. İsfahan tacirləri, Tehran bankirləri, Bəndər Abbas neftxudaları - nə qədəri qaçır Dubaya - həm pullarını yatırırlar, həm də Dubayın olmayan sənayesini yaradırlar.
Hazırda Dubaydakı sənaye müəssisələrinin 75%-dən çoxu rəsmən yerli vətəndaşlara məxsusdur. Qanuna görə, xarici investorlar birgə müəssisələrdə 49%-dən çox paya malik ola bilməzlər. Bəs yerdə qalan 51%. Bax bu maraqlı məsələdir. 100 milyardlarla vəsaitə sahib Abu Dabi Suverten Fondu haqda eşitmisiniz? Dubayın özünün də belə Fondu mövcuddur. Əmirliyin birində ildə 100 milyon tona qədər neft çıxır, pul "zibil" kimi... Düzdür, onlarda da xaricdə bağ-bostan, villa-badam almaq yetərincədir, amma ölkə daxilində də nə közərdi, ora investisiya ediblər. Beləcə Dubay-a öz əmirliklərindən də pul axıb.
2020-ci ilin nəticələrinə görə, Dubay iqtisadiyyatında neftin xüsusi çəkisi 1% ətrafında olub, 2015-də - 3% idi.
Dubay əmirliyində neft hasilatının pik həddi 1991-yə təsadüf edib - 20 mln ton. Sonra getdikcə azalmağa başlayıb, hazırda 5 mln ton çıxarırlar, quruda istismarda cəmi 1 yataqları qalıb. Proqnoz edilir ki, 2040-cı ildə Dubay əmirliyində ümumiyyətlə neft hadilatı olmayacaq.
Əmirliyin gəliri turizm, xidmət və ticarətdən formalaşır. Ölkəyə 1 ildə 13-14 mln turist gəlir.
