Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsi olduqca mürəkkəb və həlli müşkülə çevrilmiş bir münaqişədir. Qarşıduran tərəflərdən savayı, «üçüncü tərəflərin» bu münaqişədə kifayət qədər mühüm geosiyasi və geoiqtisadi maraqları var. Rusiya, İran və Türkiyə daima bu münaqişənin neqativ təsirini hiss edirlər. «Status-kvo»nun sürüşkən olması region ölkələrinin sərhəd təhlükəsizliyinə ciddi təhdid edir. Münaqişənin hərbi fazasının bərpa olacağı təqdirdə, onun asanlıqla eskalasiyasına gətirə bilər. Çünki, münaqişə ətrafında maraqlı qüvvələr həm fərdi, həm də kollektiv (ittifaq) şəkildə siyasət həyata keçirirlər. Bu da istər-istəməz hərbi əməliyyatlar zamanı kənar müdaxilələrin olacağını və nəticədə münaqişənin genişmiqyaslı hərbi əməliyyatlar səhnəsinə çevriləcəyi istisna etmir. 2016-cı ilin aprel savaşından sonra Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişəsinə dondurulmuş münaqişə kimi baxılmır.

İşğal olunmuş ərazilərimizdə transmilli təhdidlərin bütün təzahürlərinin mövcudluğu dünyanın bir parçası olan Cənubi Qafqazın təhlükəsizliyinə ciddi təhdid etməkdədir. Regionda ümumi maraqlara cavab verən təhlükəsizlik sisteminin yoxluğu, xarici qüvvələrin ikili standart siyasəti, etnik, dini və sivilizasiya fərqlərinin ayırıcı xətlərə çevrilməsi hər an «status-kvo»nun pozulmasına rəvac verə bilər. Münaqişənin həlli perspektivlərinin dalana dirənməsi regionun hələ bir müddət də transmilli təhdidlərin əsarətində qalacağını deməyə əsas verir.

Münaqişədə daxili, dövlətlərarası və transmilli amillərin sıx uzlaşması onun yaxın gələcəkdə həlli ehtimalının üzərindən çarpaz xətt çəkir. Münaqişənin uzunmüddətli «nə hərb, nə sülh» dilemmasında qalması ona dəlalət edir ki, onun tənzimlənməsində müəyyən həll planlarının olmasına baxmayaraq, Cənubi Qafqazda «realpolitik» ön plandadır. Post-aprel mərhələsində «realpolitik»ə rəvac verən amillər aşağıdakılardır:

Birincisi, Aprel döyüşlərindən sonra Ermənistanın ciddi səylə qızğın silahlanma kursunu davam etdirməsi və Azərbaycana qarşı aqressiv ritorikanın tonunu yüksəltməsidir. Həmin döyüşlərdən sonra, xüsusən də 2018-ci ildə ölkədə baş vermiş məxməri inqilabdan sonra müdafiə büdcəsinin kəskin artımı baş verib. Ümumiyyətlə, Ermənistanın 2020-ci ildə müdafiə xərcləri 2018-ci ilə nisbətən 28 % artıb. Belə ki, 2019-cu ildə işğalçı ölkə müdafiəyə təxminən 629,5 milyon dollar (2018-ci illə müqayisədə 129 mln.dollar artıb) sərf edib, 2020-ci ilin müdafiə büdcəsi isə təxminən 631 milyon dollar (ötən illə müqayisədə yalnız 1,5 milyon dollar çoxdur) həcmindədir.

Hələ ötən ilin əvvəllərində Ermənistanın müdafiə naziri David Tonoyan yerli İctimai TV-nin efirində Ermənistanın müdafiə strategiyasından hücum strategiyasına keçərək ordu quruluşu fəlsəfəsini dəyişmək niyyətində olması fikrini dilə gətirmişdir. Onun sözlərinə görə, erməni ordusu yeni silahların sayəsində müdafiə strategiyasını dəyişir. Bu, əsasən Su-30CM və 100 mln. dollar həcmində yeni hərbi kreditin hesabına baş verir. Su-30CM-in köməyilə yüz kilometr məsafədə düşmənin mövqelərinə hücum etmək olar. Xatırladaq ki, 2019-cu ildə Ermənistan Rusiyadan dörd Su-30CM təyyarəsi almış və bu il də həmin təyyarələrin yeni partiyasını alacağı bildirilir. D.Tonoyanın sözlərinə görə, Ermənistan say, demoqrafik və iqtisadi planda Azərbaycanla rəqabət apara bilməz. Odur ki, düşməni neytrallaşdırmağa imkan verəcək silahlar alacaq. 

Bundan əlavə, ötən il ABŞ-da erməni disporu ilə keçirdiyi görüşdə Ermənistanın müdafiə naziri D. Tonoyan bəyan etmişdir ki, “ərazi qarşılığında sülh” formulunu dəyişərək, onu “yeni ərazilərin işğalı üçün yeni müharibə” formulu ilə əvəzləyib. “Biz bu “xəndək vəziyyətindən”, daimi müdafiə vəziyyətindən çıxacağıq. Biz, hərbi əməliyyatları düşmənin ərazisinə transfer edə biləcək qoşun bölmələrimizin sayını artıracağıq”.  Heç şübhəsiz, belə bir silah yarışması şəraitində sülh danışıqlarından daha çox münaqişənin yenidən alovlanması daha real görünür.

İkincisi, Ermənistanın baş naziri N. Paşinyanın hakimiyyətə gəldiyi ilk gündən  Ermənistan-Azərbaycan, Dağlıq Qarabağ münaqişənin həlli perspektivləri ilə bağlı ziddiyyətli fikirləri və ikili mövqeyi müsbət heç nə vəd etmirdi. Belə ki, bir tərəfdən o, Ermənistan-Azərbaycan sərhəddində və tərəflərin təmas xəttində insidentlərin qarşısının alınması məqsədilə atəşkəs rejiminin möhkəmləndirilməsini və bu istiqamətdə hər iki ölkənin müvafiq strukturları arasında operativ əlaqənin qurulması üzrə mexanizmlərin yaradılmasını vacib hesab edirdi. Digər tərəfdən isə, qondarma rejimi danışıqlar prosesinə daxil etməklə formatı dəyişdirmək, 29 ildən sonra yenidən Miatsumu dilə gətirməsi və münaqişənin tənzimlənməsi ilə bağlı bəyan etdiyi sərsəm 7 prinsipi rəsmi İrəvanın məlum münaqişənin həllinə mane olmaq və təmzimlənmə prosesini məqsədyönlü şəkildə uzatmaq, nəticədə isə işğalçılıq siyasətini legimtimləşdirmək niyyətindən xəbər verirdi. Onun bu cəhdi Ermənistanın Azərbaycana qarşı gücdən istifadə etməsi nəticəsində yaranmış «fait accompli» vəziyyətini möhkəmləndirmək niyyətini nümayiş etdirir.

İki ay öncə Ermənistanın qəbul edilmiş Milli Təhlükəsizlik Strategiyasında (MTS) rəsmi İrəvanın Türkiyə və Azərbaycanı özünə əsas təhdid mənbəyi elan etməsi, Azərbaycanın öz ərazisini güc yolu ilə bərpa etmək cəhdlərin separatçı rejimin erməni əhalisinə qarşı ekzistensial təhdid kimi qələmə verib.

Həmin sənəddə Rusiya Ermənistanın yeganə strateji tərəfdaşı kimi qələmə verilib. Digər ölkələr – ABŞ, ÇXR, Hindistan  və s. isə sadəcə dost ölkə və ya strateji dialoq tərəfdarı kimi təqdim edilib. Son bir neçə ildə Ermənistanın Yunanıstan və Kiprlə olan əlaqələrinə xüsusi önəm verilir və bu üçtərəfli əməkdaşlıq formatının genişləndirilməsi istəyi nəzərə çarpır. Həmin ölkələri antitürk maraqları birləşdirir.

Qeyd edilən sənəddə həm maraq, həm də təəccüb doğuran məqamlardan biri də həmin sənədin 4.14-cü maddəsidir. Orada qeyd edilir ki, “Yaxın Şərq ölkələri ilə qarşılıqlı əlaqələrin davamlı genişləndirilməsi prioritetlərimizdəndir. Ermənistan Yaxın Şərqdə regional təhlükəsizlik sisteminin yenidən qurulması proseslərinə cəlb edilməlidir ki, bu da bölgə ölkələrində ermənilərin tarixi varlığını qorumağa yönəldiləcəkdir”. Bu ifadə artıq həmin ölkələrlə ikitərəfli əməkdaşlıqdan xeyli kənara çıxır və Ermənistanın yeni MTS-nın ekspansiv ruhunu izah edir. Onsuz da tarixən müsəlman türklərin əraziləri hesabına “Böyük Ermənistan” yaratmaq istəyən işğalçı ölkə indi də təsir imkanların coğrafi hüdudlarını Yaxın Şərqin ərəb müsəlman ölkələri hesabına genişləndirməyə çalışır. Həmin istəyin arxasında islam dünyasında Türkiyə-Azərbaycan əlaqələrinə qarşı hərbi-siyasi formatların yaradılması durur. Necə ki, hazırda Ermənistan Aralıq dənizinin Şərqində gedən proseslərdə Türkiyəyə qarşı formalaşmaqda olan birlikləri və ölkələr qrupunu açıq şəkildə dəstəkləyir.

Beləliklə bu ilin 12-16 iyul tarixində baş vermiş Tovuz təxribatı ilə Ermənistanın “yeni ərazi – yeni müharibə” formulunun gerçəkləşməsinə start verdiyini söyləmək olar. Bu formulu həyata keçirməklə işğalçı ölkə hərbi əməliyyatları Dağlıq Qarabağ və ona bitişik rayonlarımızdan yeni ərazilərimizə keçirmək, “təhlükəsizlik zolağı”nı genişləndirmək və Azərbaycanın neft-qaz və digər mühüm infrastrukturları üzərində nəzarəti ələ keçirməkdir. Yeni formula nəfəs vermək məqsədilə Ermənistanın istər Cənubi Qafqazda, istərsə də Yaxın Şərq və Aralıq dənizinin Şərq hövzəsində yerləşən ölkələr, xüsusən də müsəlman dövlətlər arasında Türkiyə və Azərbaycan starteji tərəfdaşlığına qarşı bütün əks addımları dəstəkləyəcəyi istisna edilmir. Ermənistanın xarici işlər naziri Z.Mnatsakanyanın Yaxın Şərq və Şimali Afrika ölkələrinə səfəri düşmən ölkənin labüd müharibəyə ciddi hazırlaşdığı bir şəraitdə gələcək addımlarının diplomatik-siyasi dayaqlarını təmin etməyə çalışır.

Zəfər Nəcəfov,

Silahlı Qüvvələrin Hərbi Akademiyasının Milli Təhlükəsizlik və Humanitar Elmlər kafedrasının baş müəllimi, beynəlxalq münasibətlər üzrə mütəxəssis