Dövlətlər digər dövlətlərlə olan problemlərini diplomatik yolla həll etmək üçün 4 əsas üsuldan istifadə edirlər: İnandırma, şirnikləşdirmə, cəzalandırma, məcburetmə.
Azərbaycan da Ermənistanla arasındakı problemi həll etmək üçün eyni metodlara baş vurub. 1999-2001-ci illərdə, Heydər Əliyev dövründə həyata keçirilən danışıqlarda Azərbaycanın istifadə etdiyi diplomatik taktika “inandırma” idi. Rəsmi Bakı Ermənistanı inandırmağa çalışırdı ki, Qarabağ Azərbaycan ərazisidir və gec-tez bu ərazi İrəvanın nəzarətindən çıxacaq. Azərbaycan istəyir ki, bu problem hərbi yollarla, qan-qada ilə yox, sülh yoluyla həll edilsin. Lakin o dövrdə bu arqumentlərə Ermənistanı inandırmaq mümkün olmadı.
2005-ci ildə, neft satışından böyük gəlir əldə etməyə və büdcəsini doldurmağa başlayan Azərbaycanda yeni hakimiyyətə gəlmiş İlham Əliyev “şirnikləndirmə” taktikasını işə saldı. Bu taktikaya görə Azərbaycan Ermənistanı nəqliyyat-kommunikasiya və enerji layihələrinə daxil edəcək və onu Gürcüstan kimi tranzitdən böyük gəlirlər əldə edən dövlətə çevirəcəkdi. Əvəzində isə tək istəyi var idi: Qarabağın qaytarılması. Lakin bu taktika da işə yaramadı, İrəvandakı Qarabağ klanı buna razı olmadı.
2016-cü ildən Azərbaycan Ermənistana qarşı “cəzalandırma” taktikasına start verdi. 2016-cı ildə baş verən “Aprel döyüşləri”ndə qismən cəzalandırılan Ermənistan Qarabağ məsələsində dirənməyə davam etdi. 2018-ci ildəki məxməri inqilabla hakimiyyətə gələn Paşinyan isə “Qarabağ Ermənistandır” deməklə, əslində müharibəyə “yaşıl işıq” yandırmış oldu. Beləliklə, 2020-ci ildə baş verən 44 günlük müharibə ilə “cəzalandırma” taktikası uğurla icra edildi, Qarabağın böyük bir hissəsi azad edildi. Lakin “cəzalandırma” diplomatiyası da sülh üçün yetərli olmadı. Birgə bəyanata imza atan Paşinyan bəyanatın şərtlərini icra etmədi, Qarabağı Azərbaycan ərazisi kimi tanımadı, keçmiş Dağlıq Qarabağdan qoşunları geri çəkmədi, Qazaxın və Naxçıvanın kəndlərini azad etmədi.
Beləliklə, post-müharibə dövründə Azərbaycanın Ermənistanla problemlərini həll etmək üçün istifadə edə biləcəyi sonuncu metod olaraq “məcburetmə” qalır. Bəs, məcburetmə nədir və necə olmalıdır?
Diplomatiyada sadəcə sülhpərvər metodlardan yox, bəzən yekun sülhü əldə etmək üçün, qismən güc tətbiq etmək kimi sərt, hərbi metodlardan da istifadə edilir. Məcburetmə diplomatiyası da belə metodlara əsaslanır. Əgər müharibə qara, sülh isə ağ rənglə təsvir edilsə, məcburetmə diplomatiyası bunların arasındakı boz rəngi əks etdirir. Məcburetmə diplomatiyası dövlətlər arasında mövcud status-kvonun pozulması ilə qarşı tərəfi geri addım atmağa, kompromisə getməyə məcbur etmək deməkdir.
Caliber.az saytının sonuncu araşdırması ilə tanış olduqdan sonra Azərbaycanın məcburetmə diplomatiyasına start verdiyi üzə çıxıb. Belə ki, araşdırmada qeyd olunur ki, 15-16 noyabr döyüşlərində düşməndən alınan yüksəkliklər və düşmən postları Azərbaycan Silahlı Qüvvələrinə strateji zərurət yaranarsa, Ermənistanın bütün cənubunu paytaxtdan ayırmağa, Naxçıvana onsuz da qısa olan boğazı daraltmağa və ya de-fakto olaraq Laçın dəhlizinə çıxışı lokal şəkildə bağlamağa imkan verir.
Beləliklə, araşdırmadan aydın olur ki, Azərbaycan ordusu Ermənistan ərazisindən keçən strateji kommunikasiya xətlərinin bir hissəsini vizual nəzarətə götürüb və hər an hərbi əməliyyatlarla Laçın dəhlizinin Ermənistandan keçən hissəsini bağlaya bilər.
Lakin mövcud geosiyasi konyuktura yeni müharibələrə imkan vermir. Eyni zamanda birgə bəyanatın üç maddəsini icra etməkdən boyun qaçıran, Qazaxın 7, Naxçıvanın 1 kəndini işğal altında saxlayan, ən əsası isə Qarabağın dağlıq hissəsindən hələ də əl çəkməyən Ermənistanla qeyd edilən problemlər həll edilməmiş sülh müqaviləsi imzalamaq da mümkün deyil. Hərb və sülh yolu qapalı olanda avtomatik məcburetmə diplomatiyası işə düşür. Bununsa ən gözəl vasitəsi “sürünən müharibədir”. Günnut və Qaragöl əməliyyatlarında olduğu kimi isti və açıq döyüşlərə girmədən addım-addım düşmənin strateji mövqelərini ələ keçirməklə onu kompromisə məcbur etmək hazırda sülhə aparan yeganə çıxış yoludur.
Soçi görüşü və sonrasında Paşinyan geri addım atmasa haqqında bəhs etdiyimiz sürünən müharibənin davam edəcəyi istisna olunmur. Yavaş-yavaş, addım-addım Ermənistanın içərilərinə doğru irəliləyən (irəliləyəcək) ordumuzun hədəfi isə heç də Ermənistan ərazilərini işğal etmək deyil. Yuxarıda da qeyd olunduğu kimi Laçın dəhlizini arxa tərəfdən bağlamaq və təhlükəsizlik koridoru yaratmaqdır. Laçın dəhlizinin bağlanması Qarabağdakı separatçıların təminat yolunun kəsilməsi deməkdir. Təhlükəsizlik koridoru isə sözügedən istiqamətdə tez-tez təxribatlara cəhd edən Ermənistanın qarşısı almaq və yeni status-kvo ilə düşməni fakt qarşısında qoymağa istiqamətlənir. Paşinyan Azərbaycan ordusunun Ermənistanın 41 kv.km ərazisinə daxil olduğunu iddia edir. Gələcəkdə bu rəqəmin daha da böyüməsi labüddür. Belə olan halda Ermənistan “təhlükəsizlik koridoru” təzyiqindən yaxa qurtarmaq istəyirsə bu 3 addımdan birini atmalıdır:
Keçmiş Dağlıq Qarabağ regionundan qoşunları çəkmək;
Zəngəzur dəhlizini Azərbaycana vermək;
Naxçıvanın və Qazaxın işğal olunmuş kəndlərini qaytarmaq...
Nicat İsmayılov
