İran, Azərbaycan və Gürcüstan Fars körfəzini Qara dənizə birləşdirən tranzit marşrutunun yaradılması üzrə razılığa gəliblər. Bunu İranın Yollara Texniki Xidmət və Nəqliyyat üzrə Təşkilatının (RMTO) rəsmisi deyib.
RMTO-nun Beynəlxalq Tranzit və Daşımalar İdarəsinin Baş direktoru Cavad Hedayətinin sözlərinə görə, Azərbaycan və Gürcüstanla (avtomobil nəqliyyatı ilə bağlı) iki görüş keçirilib, biz iki ölkəyə regional yaxınlaşma üçün yeni tranzit dəhlizinin yaradılması təşəbbüsünü təklif etdik: “Əlbəttə, bu plan artıq səkkiz il əvvəl təklif edilib, lakin bir çox ölkələrin bu sazişə cəlb olunması səbəbindən hələ də həyata keçirilməyib və tərəflər konsensus əldə edə bilməyib. Bu yeni marşrutun yaradılması Fars körfəzini Qara dənizə birləşdirə bilər.
İranın hədəfi
İran 15 ölkə ilə quru və su sərhədlərinə malik böyük və bir o qədər də coğrafi baxımdan əlverişli mövqeyə sahib olan ölkədir. İstehsal gücü kifayət qədər yüksək, təbii sərvətlərlə zəngin İran bütün bunlara rəğmən getdikcə yoxsullaşır. Buna səbəbsə ölkəyə tətbiq edilən sanksiyalardır. 2011-ci ildə İranın dünyaya ümumi məhsul idxalının dəyəri 120 milyard dollar ikən, 2020-ci ildə 11 milyard dollara qədər düşüb. 2018 noyabrda qüvvəyə minən sanksiyalar demək olar ki, İranın belini büküb və ölkə daxilində ciddi narazılıqlar yaradıb. Məhz bu səbəbdən rəsmi Tehran son 3 ildə Qafqaz regionuna iqtisadi marağını artırıb. Beləliklə, İran sanksiyalardan yaxa qurtarmaq, öz məhsullarının Qərbə ixracını həyata keçirmək üçün yeni bir plan cızıb. Bu plan “Qafqaz dəhlizi” planıdır. “Qafqaz dəhlizi” planına əsasən Fars Körfəzi ilə Qara dəniz Qafqazdan keçən nəqliyyat-kommunikasiya sistemləri vasitəsilə birləşdirilməlidir. “Qafqaz dəhlizi” vasitəsilə Hindistan və Çindən İran limanlarına, İrandan isə dəmir/avto yollarla Ermənistandan Gürcüstan limanlarına mal daşımaq mümkün olacaq. Gürcüstandan isə Bolqarıstan və Yunanıstan limanlarına daşımalar həyata keçirilə bilər.
İrəvana qarşı “by-pass”
Sözügedən Qafqaz planı əslində yeni bir layihə deyil. 2019-cu ildən İran bu plan çərçivəsində Azərbaycanla danışıqlar aparmış, hətta Bakı-Tiblisi-Qars (BTQ) dəmiryolu layihəsinə qoşulmaq üçün müraciət etmişdi. Lakin o dövr rəsmi Bakı ABŞ-ın sanksiya tətbiq etdiyi bir ölkəni BTQ kimi bir perspektivli layihəyə cəlb etmək istəməmişdi. Müharibə öncəsi və sonrasında İran Qara dənizə (Gürcüstana) çıxmaq üçün daha çox Gorus-Qafan yolundan istifadə edirdi. Azərbaycan Gorus-Qafan yoluna postlar qurub, keçən TIR-lardan gömrük haqqı almağa başlayanda isə İranın Qafqaz dəhlizi planı yenidən canlandı.
9 oktyabr 2021-ci ildə, Azərbaycan-İran gərginliyinin kəskinləşdiyi bir dövrdə ilk dəfə bu planı İranın Yollar və Şəhərsalma Nazirinin müavini Xeyrullah Xademi açıqladı. Onun sözlərinə görə bu plan əsasında İran Ermənistan vasitəsilə Gürcüstana gedən yeni tranzit yolunun tikintisində iştirak etmək istəyirdi. Xademi yol tikintisinin Gorus-Qafan yolu istisna olmaqla, yeni bir dəhlizə aid olduğunu qeyd etmişdi. Yəni, İran cəmi 2 ay əvvəl Fars Körfəzini Qara dənizlə birləşdirəcək “Qafqaz dəhlizi” planını Ermənistanla razılaşdırmışdı. Hətta bu plana əsasən Azərbaycanın maneələr yaratdığı Gorus-Qafan yoluna alternativ bir yolun çəkilməsini özündə ehtiva edirdi. 2 ay sonra isə İran “Qafqaz dəhlizi” planında Azərbaycanın xeyrinə düzəliş apararaq, Ermənistanı “by-pass” etdi. Rəsmi Tehran indi bu planı Ermənistanla yox, Azərbaycanla reallaşdırmaq istəyir.
2 aya nə dəyişdi?
Elə oktyabrda iranlı rəsmilər bu plan barədə erməni həmkarları ilə ağız dolusu danışdıqları zaman Gürcüstan İran TIR-ları üçün qapılarını bağladı. Türkiyə, Azərbaycan və Gürcüstan İrana qarşı birgə hərəkət etməyə, bu ölkəyə qarşı iqtisadi təzyiqlər göstərməyə başladılar. Qafqazdan dəhliz kimi istifadə etməyi xəyal edən İran birdən-birə Qafqazdan təcrid olunduğunu anladı. Oktyabrın sonlarında isə artıq İran geri addım atmışdı. Sonrasında edilən ilk diplomatik cəhdlər uğurlu oldu. Baş nazir müavini Şahin Mustafayevin İrana səfəri və Aşqabad sammitində Azərbaycan və İran prezidentlərinin təkbətək görüşü münasibətləri nəyinki normallaşdırdı, hətta qarşılıqlı əməkdaşlıq mühiti formalaşdırdı. Aşqabadda Azərbaycan türkmən qazının İran üzərindən ixracı və Qərbə nəql edilməsi ilə bağlı sazişə qol çəkdi. Bu saziş həm də İranın gələcəkdə öz qazını Azərbaycan üzərindən Qərbə nəql etdirmə imkanlarını yaratması baxımından əhəmiyyətli idi.
Sonuncu sazişlə İran bir daha Azərbaycanın iqtisadi və geostrateji əhəmiyyətinin fərqinə vardı. Beləliklə, bütün bunlar 2 ay əvvəl “Qafqaz planı”nı Ermənistanla müzakirə edən İranın 2 ay sonra Ermənistanı by-pass etməsi və Azərbaycana yönəlməsinə səbəb oldu.
