90-cı illərdə Rusiyanın Xarici İşlər naziri və Baş naziri vəzifələrini icra etmiş, 20 yanvar hadisələrinin ssenari müəliflərindən biri olan Yevgeni Primakov bu günkü Rusiya xarici siyasət strategiyasının ideya müəlliflərindən biridir. 22 ildir ki, Vladimir Putin xarici siyasətdə Primakova məxsus “Yaxın çevrə” doktrinasını icra edir.
Bu doktrinaya görə müasir Rusiya SSRİ-nin varisi olaraq post-sovet ölkələrini öz yaxın çevrəsində birləşdirməli və mərkəzdənqaçma meyillərinin qarşısını almalıdır. Bunun üçünsə sözügedən ölkələrin daxili və xaricində süni problemlər, münaqişələr yaradılmalı və Rusiya bu problemləri həll edən yeganə güc kimi ortaya çıxıb bu ölkələri “xilas etməli” dir.
Bu gün Rusiyanın Qazaxıstan və Özbəkistanla bağlı yürütdüyü siyasətdə də məhz “Yaxın çevrə” strategiyasının təzahürləri hiss olunur.
Rusiya Özbəkistanı niyə təhdid edir?
KTMT sülhməramlı qüvvələri adı altında Qazaxıstana qoşun yeridərək iğtişaşların yatırılmasına yardım edən Rusiya “Qazaxıstanı terror təhlükəsindən xilas etdiyini” elan edir və hazırda Özbəkistanı KTMT-də daxil etmək üçün çox ciddi iş aparır. Bunu ilk elan edənsə son dövrlər Kremlinin sözçüsünə çevrilmiş Belarusiya prezidenti Aleksandr Lukaşenkodur.
Belə ki, Lukaşenko 10 yanvar tarixində KTMT-nin Qazaxıstandakı vəziyyətlə bağlı videokonfrans formatında keçirilən növbədənkənar sessiyasında Özbəkistan hökumətini açıq şəkildə təhdid edib.
“Baş verən hadisələrdən hər kəsdən öncə Özbəkistan nəticə çıxarmalıdır. Əgər onlar bunu etməsə, bizdə olan məlumatlara görə, onların (Qazaxıstandakı kütləvi etiraz aksiyalarının təşkilatçılarını nəzərdə tutur - red.) baxışları Özbəkistana yönəlib” - deyə Aleksandr Lukaşenko vurğulayıb.
Özbəkistanın KTMT-yə qayıtması ilə bağlı digər bir müraciətsə Rusiya Dövlət Dumasının MDB işləri, Avrasiya inteqrasiyası və həmvətənlərlə əlaqələr komitəsinin sədri Leonid Kalaşnikovdan gəlib. “Özbəkistan KTMT-dən bir dəfə çıxdı, amma yenidən daxil ola bilər. İndi mən bunu istisna etmirəm. Onlar görürlər ki, ümid edəcək heç kim yoxdur”, - Kalaşnikov qeyd edib.
Beləliklə, rəsmi Moskva Qazaxıstandakı hadisələr fonunda Özbəkistanı öz yaxın çevrəsinə, KTMT-yə qaytarmaq üçün ona təhdid dolu mesajlar ötürür.
Xatırladaq ki, 30 illik müstəqillik tarixi ərzində Özbəkistan iki dəfə, 1999 və 2012-ci ildə KTMT-ni tərk edib. 2006-cı ildə KTMT-yə qayıdan Özbəkistan sərhəddindəki Taliban terrorunun ölkəsinə sıçramasından çəkinərək Rusiyanın hərbi yardımlarından faydalanmaq üçün bu təşkilata yenidən daxil olub. 6 il sonra Taliban təhlükəsinin sovuşması və Rusiyaya qarşı beynəlxalq sanskiyaların artmasından istifadə edən Özbəkistan sonuncu dəfə təşkilatdan çıxıb.
Moskva müstəqil Özbəkistandan narahatdır
Hazırda isə göründüyü kimi Rusiya yenidən Özbəkistanı KTMT-də görmək istəyir. Son illərdə Moskvanın bu ölkəyə qarşı iştahı olduqca qabarıb. Buna səbəbsə İslam Kərimovdan sonra hakimiyyətə gələn Şavkat Mirziyoyevin Rusiyadan asılılığı olduqca azaltması və ABŞ, Çin, Avropa İttifaqı və Türkiyə ilə sıx əməkdaşlıq etməsidir. Bu isə Rusiyanın “Yaxın çevrə” doktrinasına ziddir. Nəticədə Moskva Özbəkistanın xarici siyasətdə atdığı müstəqil addımlardan narahatlıq duyur.
Rusiyanı narahat edən ilk ciddi hadisələrdən biri 2018-ci ilin 17 mayında baş verdi. Şavkat Mirziyayev ABŞ-a rəsmi səfər edərək Donald Trampla görüşdü. Görüşdə ABŞ-la Özbəkistan arasında iqtisadi və hərbi əməkdaşlıqla bağlı bir neçə məsələlər müzakirə edildi. 4,8 milyard dollar dəyərində 20 razılaşma imzalandı. Bu görüşdən sonra Mirziyayev Avropa İttifaqı ölkələri və Türkiyə ilə də təmaslarını artırdı. Nəticədə son üç ildə Özbəkistana ABŞ, Avropa İttifaqı, Cənubi Koreya, Yaponiya və Türkiyə kimi ölkələrdən 30 milyard dollardan çox investisiya cəlb edildi.
2019-ci ilin oktyabrında Özbəkistan Türk Şurasına daimi üzv kimi daxil oldu. Artıq Özbəkistan Türkiyə və digər türk dövlətləri ilə əməkdaşlığını genişləndirirdi. 2020-ci ilin 20 martında Özbəkistanla Türkiyə arasında hərbi əməkdaşlıq sazişi imzalandı. Türkiyə Özbəkistan ordusunun modernizasiyası və gücləndirilməsində yaxından iştirak etməyə başladı. 2021-ci ilin martında iki dövlət arasında birgə hərbi təlimlər keçirildi.
Bütün bunlar Moskva üçün yaxın çevrəsindəki Özbəkistanı itirməsi ilə bağlı həyacan siqnalı idi. Ona görə də Kreml 2021-ci ildən etibarən Özbəkistanı KTMT-yə qaytarmaqla bağlı “yumşaq diplomatiyası”na start verdi. Ardıcıl şəkildə Kremlə bağlı mətbuat orqanlarında Özbəkistanın KTMT-yə qayıtmasının zəruriliyi vurğulanırdı. 2021-ci ilin oktyabrında isə Mirziyayev administrasiyası Rusiyanın qeyri-rəsmi dəvətinə cavab olaraq KTMT-yə daxil olmayacaqlarını açıqladı. Lakin göründüyü kimi Rusiya indi daha sərt bir şəkildə və təhdidlərlə Özbəkistanın qapısını döyür.
Özbəkistanda isə bu təhdidlərə ilkin cavab Tədqiqat Təşəbbüsləri Mərkəzinin direktoru Mano Bəxtiyar Yerqaşevdən gəlib. Yaqaşev ölkəsinin KTMT-yə qayıtmayacağını qeyd edib.
"Özbəkistanda Qazaxıstandakı vəziyyətdən fərqli olaraq, elita daxilində ciddi ziddiyyətlər yoxdur. Əsas məsələdə konsensus var - bu, Özbəkistanın hərbi-siyasi bloklarda və təşkilatlarda iştirak etməyəcəyidir və KTMT də konkret olaraq bura daxildir" – deyə, Yaqaşev bildirib.
Şavkat Mirziyayev öz növbəsində təmkinli siyasətinə davam edərək ölkəsində Qazaxıstandakı hadisələrin təkrarlanmaması üçün bir sıra tədbirlər görür. 7 yanvar tarixindən etibarən onun qərarı ilə Rusiyaya qaz ixracını dayandırılıb. Məqsədsə ölkənin qaz rezervlərini artırmaqla qiymət artımının qarşısını almaqdır. Üstəlik, Orta Asiyada ən çox gənc əhalisi olan Özbəkistanda tələbələrin qış tətili uzadılıb. Çox guman ki, bununla hökumət Qazaxıstandan Özbəkistana sıçraya biləcək nümayişlərə gənclərin qatılmasının qarşısını almağa çalışıb. Ölkədə çox ciddi nəzarət sistemi formalaşdırılıb. Lakin alınan tədbirlərin işə yarayıb-yaramayacağını, Özbəkistanın Rusiyaya necə və nə qədər müqavimət göstərə biləcəyini zaman müəyyənləşdirəcək.
Nicat İsmayılov
