Bu yaxınlarda Çin və Orta Asiya ölkələri arasında diplomatik münasibətlərin qurulmasının 30-cu ili qeyd edilib. Bu səbəblə Çin Prezidetni Şi Cinping və Orta Asiya dövlət başçıları arasında onlayn formatda zirvə görüş baş tutub. Zirvə görüşündə dövlətlər arasında dostluq münasibətlərinin strateji əhəmiyyəti vurğulanıb və böyük güclərə qarşı əyani mesajlar ünvanlanıb.
Belə ki, Çin prezidenti öz çıxışında region ölkələrinin xarici müdaxiləsini (Rusiya) və rəngli inqilabları (ABŞ) rədd etdiklərini açıq şəkildə bəyan edib. Regiona əsas xarici müdaxilələrin tez-tez Rusiyadan gəlməsi, rəngli inqilabların təşkilatçısı rolunda isə ABŞ-ın olduğunu nəzərə alsaq, Cinpingin bu mesajının Vaşiqton və Moskvaya yönəldiyini qeyd edə bilərik.
“Çin Orta Asiya ölkələrinin öz milli reallıqlarına uyğun inkişaf yollarını, müstəqilliklərini və ərazi bütövlüklərinini qorumalarını güclü bir şəkildə dəstəkləyir”, – deyə, Şi Cinping bildirib.
Beləliklə, sonuncu zirvə görüşündən belə aydın olur ki, Çin öz iqtisadi “kurasiyasında” olan regionun ABŞ və Rusiyanın mübarizə meydanına çevrilməsindən narahatdır. Çünki Çinin Orta Asiya diplomatiyası iqtisadi\ticari faktorların üzərində qurulub. Bunun üçünsə regionda sabitliyin olması zəruridir. ABŞ-Rusiya rəqabəti isə regional sabitliyi pozur. Çinsə öz növbəsində bu zirvə görüşü ilə qlobal güclərə “mən buradayam” mesajını ötürməyə çalışır.
Çin Orta Asiya ölkələrini ələ keçirir...
Qeyd edək ki, son dövrlər ABŞ və Rusiyaya nəzərən Çin Orta Asiya regionunda durmadan güclənir və möhkəmlənir. Çinin Orta Asiya diplomatiyası ümumilikdə Rusiyanı qıcıqlandırmadan, yumşaq güc metodları və iqtisadi faktorlarla region ölkələrini özündən ticari asılılığa salmağa istiqamətlənib. Bu diplomatiyanı “borc diplomatiyası” olaraq da adlandıra bilərik. Çünki Çin zəngin enerji resurslarına və strateji coğrafi mövqeyə sahib bu ölkələrə “güzəştli kreditlər” ayıraraq, investisiyalar yatıraraq onları özünə qarşı borclandırır. Borcları və artan iqtisadi bağlılıqları isə bu ölkələri siyasi və iqtisadi cəhətdən Çindən asılı vəziyyətə salır.
Regionu özünün “yaxın çevrə”si, “arxa baxçası” hesab olunan Rusiya bundan narahat olsa da Qərblə yaşadığı gərginliklər fonunda Çinin Orta Asiyadada güclənməsini əngəlləyə bilmir. Çünki Çin Qərbin təzyiq və sanksiyaları qarşısında Moskvanın döyə biləcəyi sonuncu qapısıdır...
Bununla belə tərəflərin region üzərində bir “centlmen razılaşması” əldə etdikləri müşahidə edilir. Bu razılaşmaya görə region ölkələrinin iqtisadiyyatını Çin, ordu və siyasi sistemini isə Rusiya öz nəzarətinə götürür və tərəflər bir-birilərinin sektorlarına müdaxilə etmir.
Lakin Orta Asiya ölkələrinin Çindən asılılığı getdikcə artır. Son 30 ildə Çinlə Orta Asiya ölkələri arasında iqtisadi əlaqələr 100 dəfə artıb. Xüsusilə son 10 ildə Orta Asiya ölkələri Çinin enerji təminatçısı və “Kəmər Yol” layihəsindəki tranzit qovşağı rolunu icra edir.
2019-cu ilin rəqəmlərinə görə Çin istifadə etdiyi təbii qazın 15%-ni Türkmənistan, Qazaxıstan və Özbəkistandan təmin edir. Bundan başqa Çin təbii qazdan savayı uran, neft, kömür və s. kimi məhsulları əsasən Orta Asiya ölkələrindən təmin edir.
Türkmənistan
Bu ölkə Çinin qaz təminatçısı rolunda çıxış edir. Dünyanın ən çox qaz rezervlərinə sahib 4-cü ölkəsi olan Türkmənistan 2000-ci illərin əvvələrinə qədər qaz ixracatında Rusiyadan tam asılı vəziyyətdə idi. Türkmənistan müstəqilliyinin ilk on illiyi ərzində istehsal etdiyi qazı ya Rusiyaya, ya da “Gazprom” vasitəsilə Avropa, İran və Çinə satırdı. Lakin son illərdə Çin Türkmənistanın enerji sektorunda 8 milyard dollardan çox investisiya ayırıb. Eyni zamanda 1800 km-lik təbii qaz boru xətti çəkərək türkmən qazının əsas alıcısına çevrilib.
Beləliklə, son açıqlanan rəqəmlərə görə, Türkmənistan dünyaya 9,9 milyard dollar dəyərində məhsul ixrac edib və bunun 8,7 milyard dolları Çin tərəfindən idxal olunub. Həmçinin 8,6 milyard dollarlıq təbii qaz məhsullarının 100%-i Çinə ixrac edilib. Yəni, Çin Türkmənistan məhsullarının əsas alıcısına çevrilib. Bununla paraleldə Türkmənistanın Çinə olan borcu da artıb. Hazırda bu ölkə Çinə ən çox borcu olan dövlətlər sırasında 23-cü yerdədir.
Özbəkistan
Son dövrlər Çinin ən çox investisiya qoyduğu və borc verdiyi Orta Asiya ölkələrindən biri də Özbəkistandır. Son 5 il ərzində Çinin özbək iqtisadiyyatına qoyduğu investisiya həcmi 8 milyard dolları ötüb. 2017-ci ilin mayında Pekinə səfər edən Özbəkistan Prezidenti Şevkat Mirziyayev burada 20 milyard dollarlıq enerji müqaviləsini imzalayıb. Bu müqaviləyə görə, Çin Özbəkistanın neft və qaz sektorunda 5 milyard, təbii enerji sektoruna 3 milyard dollar vəsait ayırıb.
Qeyd edək ki, hazırda Özbəkistanın Çindən aldığı borc da artıb. Son dövrlərdə Çinə məxsus “Eximbank” və Çin İnkişaf Bankı ümumilikdə Özbəkistana 4 milyard dollar kredit ayırıb. Bununla da Özbəkistan Çinin ən çox borc verdiyi ölkələr siyahsında 40-cı sıraya yüksəlib.
Üstəlik, 2019-cu ildə Özbəkitan 1,3 milyard dollar dəyərində qaz ixrac edibsə, bunun 1,1 milyardı Çinin payına düşür. Son illərdə Çin Özbəkistanın ən çox məhsul ixrac etdiyi birinci, ən çox investisiya cəlb etdiyi ikinci ölkə olub. 70-dən çox böyük, 500-dən çox orta miqyaslı Çin şirkətləri hazırda Özbəkistanda fəaliyyət göstərir. Özbəkistanda neft və qaz axtarış əməliyyatlarının əksəriyyətini Çinin CNPC şirkəti həyata keçirir.
Qazaxıstan
Bu region Çinin “Kəmər Yol” layihəsi üçün strateji ölkələrdən biridir. Son 20 ildə Çin bu ölkəyə 20 milyard dollardan çox investisiya qoyub (2019-ci ilədək). İki dövlət arasında ticari dövriyyənin ümumi həcmi 11 milyard dolları keçib. Son illərin hesabatına görə Çin Qazaxıstanın ən çox məhsul ixrac etdiyi ölkədir. Çin qazax nefti ilə birlikdə ölkədə istehsal edilən uranın əsas alıcısıdır. Qazaxıstanın enerji sektorunda Çin şirkətləri ABŞ və Rusiya şirkətləri üzərində açıq üstünlük quraraq, sektora nəzarəti həyata keçirir.
12 milyard dollara yaxın dövlət borcu ilə Qazaxıstan Çinə ən çox borcu olan ölkələrdən biridir.
Qırğızıstan və Tacikistan
Bu iki ölkə İqtisadi cəhətdən digər region ölkələrindən geri qalsa da Çinlə sıx əməkdaşlıqları var. Çinin bu ölkələrə ayırdığı investisiya daha çox infrastruktur quruculuğuna yönəlib. Rəsmi Pekin kreditlər ayıraraq tunellerin, yolların, körpülərin və s. tikilməsinə dəstək olur. Eyni zamanda bu ölkələrin Çinə olan borcu da durmadan artır. Hazırda Tacikistan Çinə 1,5 milyard, Qırğızıstansa 1,8 milyard dollar borcu var. Bu rəqəmlər sözügedən ölkələrin xarici borclarının 50%-nə yaxındır. Qırğızıstanın Çinə olan borcu son 10 ildə 200 dəfə artıb və bu ölkə Çindən ən çox borc alan 5-ci ölkə olub, Tacikistansa bu siyahıda 20-ci yerdədir.
Beləliklə, yuxarıda təsvir edilən mənzərədən də göründüyü kimi Çin Orta Asiyanı öz iqtisadi hörümçək toruna salıb. Rəsmi Pekin bu regionda əsas güc və oyun qurucusuna çevrilib. Orta Asiya ölkələri ilə diplomatik münasibətlərin qurulmasının 30-cu il dönümündə isə Çin regiondakı hakimiyyətini dünyaya bəyan edərək, xarici müdaxilələrə cəhd edən dövlətlərə meydan oxuyur və bəyan edir: Orta Asiyada xarici müdaxilə və rəngli inqilablar Çinin icazəsi olmadan baş verə bilməz...
Nicat İsmayılov
