İran İslam İnqilabı Yaxın Şərqi necə dəyişdi ? II Hissə: Şiəlik və Sünnilik Arasındakı Fərqlər və Tarixi Kontekst

Analitika 13:22 25.04.2025

fatimə.jpg

Müəllif: Fatimə Mərdanlı

İran İslam İnqilabından sonra Yaxın Şərqə yeni  dini və ideoloji faza daxil oldu. Bu dövr, yalnız İslamın içindəki dərin struktural dəyişikliklər və yeni siyasi formalaşmalarla əlaqəli deyildi; İran İslam İnqilabı həm də Şiəlik və Sünnilik arasındakı münasibətləri daha da mürəkkəbləşdirən bir dönəmə çevrildi. Bu tarixi fenomen  ilə ortaya çıxan yeni siyasi model, bölgədəki sünni əksəriyyətli dövlətlər üçün təhdid kimi qəbul edildi. Xomeyninin rəhbərliyi altında qurulan İslam Respublikası, yalnız İranın daxilindəki siyasi quruluşu dəyişdirməklə kifayətlənmədi, həm də regionda uzunmüddətli dini və ideoloji təsirlər yaratdı. Bu təsirlər, Şiəlik və Sünnilik arasındakı artıq mövcud olan gərginliyi daha da artdıraraq, Yaxın Şərqdəki münaqişələrinə yeni bir dini çalar qatdı.

İslam dünyasında Şiəlik və Sünnilik arasındakı fərqlər əsrlər boyu var idi, amma İran İslam İnqilabından sonra bu fərqlər daha da kəskinləşdi və regionda yeni bir mübarizə arenası yaradıldı. Bu yeni mübarizə yalnız dini məsələlərlə məhdudlaşmır, həm də böyük siyasi, iqtisadi və sosial dəyişikliklərin bir hissəsi olaraq ortaya çıxır. İslam dünyasında bu iki məzhəb arasındakı əlaqələr, yalnız dini inanc və təfəkkürdəki fərqlərlə deyil, həm də regional hegemonluq uğrunda mübarizə ilə əlaqədar olan güc oyunları ilə formalaşdı.

Şiəlik və Sünnilik Arasındakı Fərqlər və Tarixi Kontekst

Şiəlik və Sünnilik arasındakı fərqlər, İslamın ilk illərinə dayanır. Bu fərq, əslində, Peyğəmbər Məhəmmədin vəfatından sonra kimin rəhbərliyi almalı olduğu məsələsi ilə əlaqəlidir. Sünni müsəlmanlar, peyğəmbərin varisi olaraq seçilən ilk dörd xəlifəyə (Rəşidun Xəlifələri) inandılar, Şiələr isə Peyğəmbərin qohumu və kürəkəni olan Əli ibn Əbu Talibin Allah tərəfindən təyin edilmiş varis olduğunu müdafiə edirlər. Bu əsas fərq, dini təfsir və liderlik anlayışlarında ciddi bir uçuruma səbəb olmuşdur.

Bu tarixi bölünmə, zamanla dini  mübahisədən çox sosial, siyasi və iqtisadi mübarizələrə çevrildi. Sünni və Şiə arasında olan fərqlər, bir tərəfdən dini təfsir və ibadətləri əhatə edərkən, digər tərəfdən bu təfəkkürlərdən əmələ gələn güc mübarizələri, Yaxın Şərqdəki dövlətlərin və cəmiyyətlərin formalaşmasına təsir etdi. İslam dünyasında müxtəlif ölkələrin hökumətləri, bu fərqlərdən faydalanaraq öz siyasi mövqelərini gücləndirməyə çalışdılar.

İran İslam İnqilabı Şiəlik ideologiyasını yalnız İran sərhədləri ilə məhdudlaşmayan  gücə çevirdi  Xomeyninin rəhbərliyi altında, İran, öz ideologiyasını və Şiə inancını genişləndirmək və Yaxın Şərqdəki digər Şiə əhalisinin dəstəyini qazanmaq üçün məqsədyönlü siyasi xətt izləyərək, "İslam İnqilabını ixrac etmə" hədəfi qoydu. Bu hədəf, təkcə İranın daxili siyasətini yox, həm də Yaxın Şərqdəki digər ölkələrin daxili vəziyyətlərinə təsir etdi. İranın bu fəallığı, Səudiyyə Ərəbistanı və digər sünni ölkələri üçün ciddi narahatlığa səbəb oldu. Bu ölkələr İranın güclənməsinin Şiəlik üzərində qurulmuş  yeni hegemonluğa doğru irəlilədiyini gördülər və buna qarşı bir neçə müxtəlif strategiya tətbiq etməyə başladılar.

İranın Şiə təfəkkürünü regiona yaymaq cəhdləri, onun Suriya, Livan və İraq kimi ölkələrdəki siyasi və hərbi müdaxilələri ilə reallaşdı. Suriyada, xüsusən də Baas rejimi ilə əlaqələri olan Hizbullah, İraqın Şiə quruluşları və digər Şiə təşkilatları ilə əlaqələr qurularaq, İranın regional hegemonluğunu daha da gücləndirdi. İranın, bu müttəfiqləri ilə formalaşdırdığı əlaqələr, Yaxın Şərqdəki güc mübarizələrinin yeni bir dinamikasını yaratdı və sünni dövlətlər üçün ciddi  təhdid meydana gətirdi.

Sünni Dünyası və Səudiyyə Ərəbistanının Cavabı

İranın Şiəlik üzərində qurulmuş hegemonluq cəhdi, xüsusən də Səudiyyə Ərəbistanı və digər sünni dominant ölkələr üçün böyük narahatlıq yaratdı. Səudiyyə Ərəbistanı, İranın güclənməsini və onun Şiə ideologiyasının yayılmasını, öz siyasi mövqeyinə bir təhdid kimi gördü. Sünni ölkələr, İranın bu strateji addımlarına qarşılıq olaraq, öz təsir dairələrini qorumaq və Şiəliklə bağlı dini və siyasi nüfuzlarını genişləndirmək üçün müxtəlif tədbirlər gördülər.

Səudiyyə Ərəbistanı, həm regional, həm də beynəlxalq səviyyədə İranın artan təsirini azaltmaq məqsədilə müxtəlif hərbi və diplomatik strategiyalar tətbiq etdi. 1980-ci illərdə İraqın İranla apardığı müharibəyə dəstəyi, Səudiyyə Ərəbistanının Şiə İranın əksinə olaraq, Sünni İraqı dəstəkləməsi ilə nəticələndi. Bu müharibə, yalnız İran və İraq arasında deyil, eyni zamanda regionda Şiə-Sünni qarşıdurmasını daha da gücləndirdi. Bundan əlavə, Səudiyyə Ərəbistanı, İranın təsirini azaltmaq və Şiəlik üzərindəki ideoloji gücü zəiflətmək üçün, Sünni dünyasında daha çox diplomatik əlaqələr qurmağa, iqtisadi və hərbi dəstəklə öz mövqeyini qorumağa çalışdı.

Yaxın Şərqdəki Dini Münaqişələr və Gələcək Perspektivlər

Şiəlik və Sünnilik arasındakı gərginlik, yalnız dini mübahisələrlə məhdudlaşmır. Bu, həm də siyasi və iqtisadi qarşıdurmaların  təzahürüdür. İranın Şiə ideologiyasını genişləndirməsi və onun bu ideologiyanı yalnız öz sərhədləri daxilində tətbiq etməyərək, bütün Yaxın Şərqdə təsir gücünü artırması, sünni ölkələr tərəfindən bir növ “dini mübarizə” kimi qarşılandı. Bu mübarizə, Yaxın Şərqdəki müxtəlif dini və siyasi strukturlarda ciddi təsirlər yaratmağa davam edir. Şiə və sünni icması arasındakı  gərginliklər zamanla bölgədəki daha geniş münaqişələrin və hərbi qarşıdurmaların təməlini atmışdır.

Bu dini qarşıdurma, yalnız Yaxın Şərqdə deyil, dünya miqyasında da diqqət mərkəzinə çevrilmişdir. İranın Şiəlik üzərində qurulmuş hegemonluğu, İslam dünyasında yalnız dini, sosial və siyasi təsirlərlə deyil, həm də beynəlxalq güc mübarizəsi ilə əlaqələndirilir. Bu dinamikalar, Yaxın Şərqin siyasi və hərbi gələcəyini müəyyən etməyə davam edəcək və regionun gələcəkdəki istiqamətini formalaşdıracaq.

İran İslam İnqilabının gətirdiyi Şiə-Sünni qarşıdurması, Yaxın Şərqdəki dini və ideoloji mübarizələrin yeni formasını ortaya qoymuşdur. Bu mübarizə yalnız dini inançlardan ibarət deyil, həm də güc mübarizəsi, hegemonluq və siyasi təsir sahələrindəki qarşıdurmalarla əlaqədardır. Şiəlik və Sünnilik arasındakı bu gərginlik, bölgədəki güc balansının təkrar formalaşmasına səbəb olmuş və Yaxın Şərqin gələcəyini müəyyən edən ən mühüm amillərdən biri olmuşdur.

Ardı var...

“Xatirələr işığında Heydər Əliyev” -in təqdimatı keçirildi

Xəbər xətti

Avropa Şurasının baş katibi Bakı və İrəvanla sülh sazişinin imzalanması məsələsini müzakirə etməyi planlaşdırır
13:30 16.05.2025
Ukrayna etibarsız silah təchizatçılarına görə yüzmilyonlarla dollar itirib
13:25 16.05.2025
Pentaqon "Qızıl qübbə" müdafiə sistemi planını tamamladı
13:09 16.05.2025
Türkiyə Prezidenti Albaniyaya yola düşüb
12:48 16.05.2025
Sabah 27 dərəcə isti olacaq
12:27 16.05.2025
ABŞ Dövlət katibi İstanbula gedib
12:20 16.05.2025
Türkiyə-ABŞ-Ukrayna üçtərəfli görüşü başlayıb
12:13 16.05.2025
Postmodernizm Ədəbiyyatı Necə Dəyişdi?
11:57 16.05.2025
İlham Əliyevin Tiranada Avropa İttifaqı Şurası və Avropa Komissiyasının prezidentləri ilə görüşü olub
11:54 16.05.2025
Azərbaycan Ordusu silah və texnika yaz-yay mövsümü istismarı rejiminə keçib
11:54 16.05.2025
İspaniya Türkiyənin “Hürjet” təlim-məşq təyyarəsini satın alır
11:45 16.05.2025
“Xəzər” jurnalının yeni nömrəsi çap olunub
11:45 16.05.2025
Milli Qəhrəman İqor Kşnyakinin qızlarının oxuduğu “Səma qəhrəmanları” mahnısına klip çəkilib
11:39 16.05.2025
Rusiyada şam zavodunda partlayış baş verib, dağıntılar altında qalanlar var
11:32 16.05.2025
Bakıda yeni ticarət mərkəzinin tikintisinə icazə verilib
11:30 16.05.2025
ADY-nin elektron xidmətlər portalı “digital.login”ə inteqrasiya edilib
11:25 16.05.2025
Fransa İranı məhkəməyə verəcək
10:39 16.05.2025
Xankəndidə ilk dəfə 21 abituriyent üçün qəbul imtahanı keçiriləcək
10:39 16.05.2025
Bəzi dağ çaylarından sel keçəcək
10:37 16.05.2025
Azərbaycan gəncləri Türkiyədə bayram tədbirlərində iştirak edəcəklər
10:33 16.05.2025
Tuğra xanımın şərəfinə inşa olunan Xan sarayı
10:26 16.05.2025
Gənclər Kitabxanasında Əbdülrrəhim bəy Haqverdiyevin xatirəsi anılıb
10:26 16.05.2025
Azərbaycan və Belarus Müdafiə nazirliklərinin nümayəndələri arasında görüş keçirilib
10:21 16.05.2025
Lamiyə Vəliyeva beynəlxalq turnirdə bürünc medal qazanıb
10:19 16.05.2025
Ukrayna ordusuna məxsus F-16 qırıcısı ilə əlaqə kəsilib
10:11 16.05.2025
İtaliya səfiri Eldar Əzizovla Neapolla qardaşlaşma əlaqələrinin gücləndirilməsini müzakirə edib
10:02 16.05.2025
Qarabağ və Şərqi Zəngəzurda yaşıl və səmərəli texnologiyaların tətbiqi müzakirə olunub
09:32 16.05.2025
Bu gün Əfv Komissiyasının 2025-ci il üçün sonuncu iclası keçiriləcək
09:21 16.05.2025
Bu gün hava küləkli olacaq
09:12 16.05.2025
Azərbaycanda ilk dəfə fortepiano ixtisası üzrə milli dərslik hazırlanır
09:12 16.05.2025
Belçika nüvə enerjisindən imtina planından geri çəkilib
09:03 16.05.2025
31 il əvvəl şəhid olmuş əsgərin nəşi Naxçıvana gətirilib
08:28 16.05.2025
Azərbaycanı təmsil edən atçı: Britaniyada Azərbaycan bayrağını dalğalandırmaq böyük qürurdur
08:11 16.05.2025
Annalena Berbok BMT Baş Assambleyasının sədri vəzifəsinə namizəd kimi ilk çıxışını edib
07:32 16.05.2025
Biləsuvar sakinini ildırım vurub
07:12 16.05.2025
COVID-19-un yeni dalğası Asiyada yayılır
05:24 16.05.2025
Kosmos necə "səslənir"? - NASA ölən ulduzun və qara dəliyin səslərindən "musiqi" yaratdı
05:19 16.05.2025
ABŞ-nin iri kriptovalyuta birjasına haker hücumu olub
04:22 16.05.2025
Ermənistanın qanunvericilik, icra və məhkəmə orqanlarında Azərbaycan dili işlənəcək - Qərbi Azərbaycan Xronikası
04:16 16.05.2025
Mərakeşdə Azərbaycanın tanıdılması tədbiri keçirilib
00:29 16.05.2025
Hamısı