Müəllif: Nərmin Abışova
Dünyanın geosiyasi portretində suallar dəyişir, cavablar isə eyni qalır.
Dünya artıq təkqütblü deyil. 20-ci əsrin sonlarında SSRİ-nin süqutu ilə ABŞ beynəlxalq münasibətlərdə dominant qüvvəyə çevrildi. Lakin 21-ci əsrin ikinci onilliyindən etibarən dünya yeni bir sualla üz-üzə qaldı: ABŞ-nin hegemonluğu sona çatırmı? Əgər elədirsə, onun yerini kim tuta bilər?
Bu sualın cavabında ən çox çəkilən adlardan biri, bəlkə də birincisi – Çindir. İqtisadi artım sürəti, texnologiyaya yatırımlar, geosiyasi ambisiyalar və diplomatik fəallıq Pekini potensial lider kimi gündəmə gətirir. Çin artıq sadəcə "dünyanın fabrikası" deyil – o, artıq “dünyanın layihəçisi” olmağa iddialıdır. “Bir kəmər, bir yol” təşəbbüsü ilə təkcə yollar çəkmir, həm də təsir zonaları qurur. Afrika, Latın Amerikası və Asiyada artan nüfuzu, Qərbin zəifləməyə meylli koalisiyaları qarşısında Pekinə fürsət pəncərəsi açır.
Lakin burada əsas məsələ gücün miqdarı yox, mahiyyətidir. Güc sadəcə iqtisadi rəqəmlərlə yox, həm də dəyərlərlə ölçülür. Bir ölkə məhsul, texnologiya və kapital ixrac etməkdən əlavə həm də etimad, ideya və sistem ixrac edə bilməlidir. Qlobal lider – sadəcə ən güclü olan yox, eyni zamanda arxasınca aparmağı bacaran aktordur. Liderlik imitasiya yox, inandırıcılıq tələb edir.
Çin isə bu mənada rəqibi ABŞ-nin sadəcə rəqəmi yox, bütöv bir modeli, sistem yaradıcısı və mədəniyyət daşıyıcısı olduğunu nəzərə almalıdır. ABŞ nə qədər ziddiyyətli və tənqid olunan olsa da, hələ də dünya nizamının koordinat sistemində mərkəz rolunu oynayır. Çinin yüksəlişi bu koordinat sistemini dəyişməyə kifayət edə bilərmi? Yoxsa bu, sadəcə güc balansında vizual dəyişiklikdir?
Bu məqalə həmin suallara cavab axtarır: Çin nə üçün hələ də ABŞ-nin yerini tuta bilmir? Bunu sadəcə siyasi və iqtisadi rakursdan yox, həm də sivilizasyon, mədəni və sistematik prizmadan izah etməyə çalışacağıq.
İdeoloji nüfuz və siyasi modelin ixrac qabiliyyəti
Gücün ən təsirlisi – görünməyənidir: fikir və model gücü.
Qlobal liderlik yalnız iqtisadi və hərbi güclə müəyyən olunmur; bu, eyni zamanda ideoloji cazibə ilə bağlıdır. ABŞ-nin uzunmüddətli hegemonluğunun əsas səbəblərindən biri onun liberal demokratik modelinin beynəlxalq miqyasda yayılması və normativ gücə çevrilməsidir. Bu model yalnız siyasi rejim deyil – azad bazar, vətəndaş hüquqları, plüralizm və ifadə azadlığı kimi universal dəyərləri təmsil edir. ABŞ öz sistemini ixrac edə bildi, çünki o, bir çox dövlətlər üçün arzuolunan gələcəyin prototipi idi. Bu, "Amerikan xəyalı"nın cazibəsidir –ideya kimi yayılmaq, dəyər kimi qəbul olunmaq, sistem kimi kopyalanmaq.
Çin isə öz növbəsində bu sahədə ciddi məhdudiyyətlərlə üzləşir. Pekinin təklif etdiyi model – avtoritar birpartiyalı idarəetmə, mərkəzləşdirilmiş iqtisadi nəzarət, dövlət nəzarətində media və senzura bir çox ölkələr üçün nə ideoloji, nə də praktiki baxımdan cəlbedici deyil. Çin Kommunist Partiyası (ÇKP) tərəfindən idarə olunan bu sistem "sabitlik" və "nəticəyə yönəlik idarəçilik" kimi təqdim olunsa da, onun ideoloji ixrac qabiliyyəti zəifdir. Heç bir ölkə Çinin siyasi sisteminə heyran qalıb onu açıq şəkildə mənimsəmir. Bu, qlobal liderlik üçün ciddi qüsurdur.
Samuel Hantinqton “Sivilizasiyaların toqquşması” nəzəriyyəsində Qərb modelinin qlobal dominantlığını vurğulayarkən, onun universal ideoloji cazibəsini əsas götürürdü. Çin isə öz modeli ilə bu universal dili yarada bilmədi. ÇKP-nin təşviq etdiyi “Çin modeli” əsasən daxili legitimlik üçün işləyir, qlobal cazibə isə məhdud qalır. Avtoritar model yalnız idarəedici elitlərin maraqlarına toxunur, cəmiyyətin geniş təbəqələri üçün isə nə motivasiyaedici, nə də inandırıcıdır.
Hətta Çinin tərəfdaşlıq etdiyi ölkələr – Afrika və Asiya dövlətləri – belə bu modeli tam mənimsəmir, onu yalnız iqtisadi və infrastruktur dəstəyi çərçivəsində praktik əməkdaşlıq kimi qəbul edirlər. Belə münasibət isə siyasi nüfuzun dərinliyinə yox, yalnız iqtisadi maraqlara əsaslanır.
Nəticədə Çin ideoloji cəhətdən "təqlid edilən" və ya "ilham verən" gücə çevrilə bilmir. Bu isə onun qlobal liderlik iddialarını struktur baxımından zəiflədir. Lider yalnız qorxulan yox, həm də etibarlı və arzuolunan olmalıdır. Çin hazırda daha çox qorxu və praqmatizm üzərində münasibətlər qurur, halbuki ABŞ-nin üstünlüyü illərlə formalaşmış dəyərlər, sistem və mədəniyyət üzərində inşa olunub.
Yumşaq güc boşluğu və qlobal mədəniyyətə təsir imkanlarının məhdudluğu
"Sən başqalarının arzusu ola bilmirsənsə, lider ola bilməzsən." — Josef Nye
21-ci əsrin beynəlxalq münasibətlərində “yumşaq güc” (soft power) anlayışı – yəni cazibə yolu ilə təsir etmək bacarığı ən azı hərbi və iqtisadi güc qədər vacibidir. Bu anlayışı elmə gətirən amerikalı tədqiqatçı Jozef Nye yumşaq gücü “istədiyini başqalarına istətmə bacarığı” kimi təsvir edir. Bu bacarıq isə birbaşa olaraq mədəniyyətin, ideyaların və dəyərlərin ixracı ilə əlaqəlidir. ABŞ-nin qlobal liderliyində məhz bu cazibə fenomeni mühüm yer tutur.
Hollywood filmləri, pop musiqi sənayesi, sosial şəbəkələr, texnologiya nəhəngləri və əlbəttə ki, ingilis dili – bunlar ABŞ-nin dünyanı “heyrətləndirmə” alətləridir. İnsanlar yalnız ABŞ məhsullarını istehlak etmir, onun həyat tərzini, azadlıq ideyasını, fərdi uğur hekayələrini də mənimsəyirlər. “Amerika mədəniyyəti” bir ölkəyə yox, həyat üslubuna çevrilib. Bir çox gənclər üçün Netflix serialları, Marvel filmləri və ya iPhone istifadə etmək sadəcə əyləncə deyil – bu, müəyyən bir sistemə aidiyyətin, qlobal mədəni inteqrasiyanın ifadəsidir.
Çin isə bu sferada nəzərəçarpacaq dərəcədə zəif görünür. Pekin yumşaq güc yaratmaq məqsədilə Konfutsi institutları, beynəlxalq media qurumları (CGTN, Xinhua), idman tədbirləri və mədəni festivallar kimi layihələrə böyük vəsaitlər ayırsa da, bu təşəbbüslərin təsiri məhdud qalır. Əksər hallarda bu strukturlar Çin ideologiyasını təbliğ edən dövlət vasitələri kimi qəbul olunur və inandırıcılığını itirir. Çin kinosu, musiqisi və pop mədəniyyəti beynəlxalq auditoriyaya istiqamətlənmiş olsa da, emosional bağ yarada bilmir. Mədəni məhsullar məcbur edilə bilməz – onlar təbii şəkildə sevilməli, mənimsənilməli və könüllü olaraq yayılmalıdır.
Bundan əlavə, Çinin yumşaq güc səylərinin qarşısında onun avtoritar imici və insan hüquqları sahəsindəki pozuntuları durur. Senzura, fikir azadlığının məhdudlaşdırılması, etnik və dini azlıqlara qarşı zorakı siyasətlər (xüsusilə Sincan uyğur bölgəsində) Çin mədəniyyətinə qarşı qlobal etimadı azaldır. Misal üçün, “Pew Research” Mərkəzinin 2020-ci ildə apardığı sorğulara əsasən, Avropa və Şimali Amerika ölkələrində Çin haqqında mənfi rəy bildirənlərin sayı əvvəlki illərə nisbətən kəskin şəkildə artmışdı. Bu, sadəcə siyasi münasibət deyil, həm də mədəni rəddolunma əlamətidir.
Yumşaq güc həm də "kimin hekayəsi daha inandırıcıdır?" sualına cavabdır. ABŞ illərlə özünü “azad dünya”nın himayədarı, "özünü dərk edən insanın vətəndaşı olduğu dövlət" kimi təqdim edib. Çin isə bu hekayəni əvəz edəcək alternativ mif yaratmağa nail olmayıb. “Çin xəyalı”nın (Chinese Dream) təbliğatı daxilə yönəlikdir, xarici auditoriya üçün isə emosional cazibədən uzaqdır. Bu səbəbdən Çin hələlik dünyanın xəyal etdiyi və olmaq istədiyi ölkə deyil.
Nəticə etibarilə, Çin iqtisadi və hərbi sahədə rəqabət aparsa da, qlobal liderlik üçün vacib olan yumşaq güc cəbhəsində ciddi çatışmazlıq yaşayır. Qlobal hegemonluq isə yalnız qorxu ilə yox, həm də arzu ilə qidalanır. Çin qorxudur, amma hələlik xəyala çevrilməyib.
