Çin ABŞ-nin yerini niyə tuta bilməz?

Analitika 13:29 23.05.2025

Nərmin.jpg

Müəllif: Nərmin Abışova

Dünyanın geosiyasi portretində suallar dəyişir, cavablar isə eyni qalır.

Dünya artıq təkqütblü deyil. 20-ci əsrin sonlarında SSRİ-nin süqutu ilə ABŞ beynəlxalq münasibətlərdə dominant qüvvəyə çevrildi. Lakin 21-ci əsrin ikinci onilliyindən etibarən dünya yeni bir sualla üz-üzə qaldı: ABŞ-nin hegemonluğu sona çatırmı? Əgər elədirsə, onun yerini kim tuta bilər?

Bu sualın cavabında ən çox çəkilən adlardan biri, bəlkə də birincisi – Çindir. İqtisadi artım sürəti, texnologiyaya yatırımlar, geosiyasi ambisiyalar və diplomatik fəallıq Pekini potensial lider kimi gündəmə gətirir. Çin artıq sadəcə "dünyanın fabrikası" deyil – o, artıq “dünyanın layihəçisi” olmağa iddialıdır. “Bir kəmər, bir yol” təşəbbüsü ilə təkcə yollar çəkmir, həm də təsir zonaları qurur. Afrika, Latın Amerikası və Asiyada artan nüfuzu, Qərbin zəifləməyə meylli koalisiyaları qarşısında Pekinə fürsət pəncərəsi açır.

Lakin burada əsas məsələ gücün miqdarı yox, mahiyyətidir. Güc sadəcə iqtisadi rəqəmlərlə yox, həm də dəyərlərlə ölçülür. Bir ölkə məhsul, texnologiya və kapital ixrac etməkdən əlavə həm də etimad, ideya və sistem ixrac edə bilməlidir. Qlobal lider – sadəcə ən güclü olan yox, eyni zamanda arxasınca aparmağı bacaran  aktordur. Liderlik imitasiya yox, inandırıcılıq tələb edir.

Çin isə bu mənada rəqibi ABŞ-nin sadəcə rəqəmi yox, bütöv bir modeli, sistem yaradıcısı və mədəniyyət daşıyıcısı olduğunu nəzərə almalıdır. ABŞ nə qədər ziddiyyətli və tənqid olunan olsa da, hələ də dünya nizamının koordinat sistemində mərkəz rolunu oynayır. Çinin yüksəlişi bu koordinat sistemini dəyişməyə kifayət edə bilərmi? Yoxsa bu, sadəcə güc balansında vizual dəyişiklikdir?

Bu məqalə həmin suallara cavab axtarır: Çin nə üçün hələ də ABŞ-nin yerini tuta bilmir? Bunu sadəcə siyasi və iqtisadi rakursdan yox, həm də sivilizasyon, mədəni və sistematik prizmadan izah etməyə çalışacağıq.

İdeoloji nüfuz və siyasi modelin ixrac qabiliyyəti

Gücün ən təsirlisi – görünməyənidir: fikir və model gücü.

Qlobal liderlik yalnız iqtisadi və hərbi güclə müəyyən olunmur; bu, eyni zamanda ideoloji cazibə ilə bağlıdır. ABŞ-nin uzunmüddətli hegemonluğunun əsas səbəblərindən biri onun liberal demokratik modelinin beynəlxalq miqyasda yayılması və normativ gücə çevrilməsidir. Bu model yalnız siyasi rejim deyil – azad bazar, vətəndaş hüquqları, plüralizm və ifadə azadlığı kimi universal dəyərləri təmsil edir. ABŞ öz sistemini ixrac edə bildi, çünki o, bir çox dövlətlər üçün arzuolunan gələcəyin prototipi idi. Bu, "Amerikan xəyalı"nın cazibəsidir –ideya kimi yayılmaq, dəyər kimi qəbul olunmaq, sistem kimi kopyalanmaq.

Çin isə öz növbəsində bu sahədə ciddi məhdudiyyətlərlə üzləşir. Pekinin təklif etdiyi model – avtoritar birpartiyalı idarəetmə, mərkəzləşdirilmiş iqtisadi nəzarət, dövlət nəzarətində media və senzura  bir çox ölkələr üçün nə ideoloji, nə də praktiki baxımdan cəlbedici deyil. Çin Kommunist Partiyası (ÇKP) tərəfindən idarə olunan bu sistem "sabitlik" və "nəticəyə yönəlik idarəçilik" kimi təqdim olunsa da, onun ideoloji ixrac qabiliyyəti zəifdir. Heç bir ölkə Çinin siyasi sisteminə heyran qalıb onu açıq şəkildə mənimsəmir. Bu, qlobal liderlik üçün ciddi qüsurdur.

Samuel Hantinqton “Sivilizasiyaların toqquşması” nəzəriyyəsində Qərb modelinin qlobal dominantlığını vurğulayarkən, onun universal ideoloji cazibəsini əsas götürürdü. Çin isə öz modeli ilə bu universal dili yarada bilmədi. ÇKP-nin təşviq etdiyi “Çin modeli” əsasən daxili legitimlik üçün işləyir, qlobal cazibə isə məhdud qalır. Avtoritar model yalnız idarəedici elitlərin maraqlarına toxunur, cəmiyyətin geniş təbəqələri üçün isə nə motivasiyaedici, nə də inandırıcıdır.

Hətta Çinin tərəfdaşlıq etdiyi ölkələr – Afrika və Asiya dövlətləri – belə bu modeli tam mənimsəmir, onu yalnız iqtisadi və infrastruktur dəstəyi çərçivəsində praktik əməkdaşlıq kimi qəbul edirlər. Belə münasibət isə siyasi nüfuzun dərinliyinə yox, yalnız iqtisadi maraqlara əsaslanır.

Nəticədə Çin ideoloji cəhətdən "təqlid edilən" və ya "ilham verən" gücə çevrilə bilmir. Bu isə onun qlobal liderlik iddialarını struktur baxımından zəiflədir. Lider yalnız qorxulan yox, həm də etibarlı və arzuolunan olmalıdır. Çin hazırda daha çox qorxu və praqmatizm üzərində münasibətlər qurur, halbuki ABŞ-nin üstünlüyü illərlə formalaşmış dəyərlər, sistem və mədəniyyət üzərində inşa olunub.

 Yumşaq güc boşluğu və qlobal mədəniyyətə təsir imkanlarının məhdudluğu

"Sən başqalarının arzusu ola bilmirsənsə, lider ola bilməzsən." — Josef Nye

21-ci əsrin beynəlxalq münasibətlərində “yumşaq güc” (soft power) anlayışı – yəni cazibə yolu ilə təsir etmək bacarığı  ən azı hərbi və iqtisadi güc qədər vacibidir. Bu anlayışı elmə gətirən amerikalı tədqiqatçı Jozef Nye yumşaq gücü “istədiyini başqalarına istətmə bacarığı” kimi təsvir edir. Bu bacarıq isə birbaşa olaraq mədəniyyətin, ideyaların və dəyərlərin ixracı ilə əlaqəlidir. ABŞ-nin qlobal liderliyində məhz bu cazibə fenomeni mühüm yer tutur.

Hollywood filmləri, pop musiqi sənayesi, sosial şəbəkələr, texnologiya nəhəngləri və əlbəttə ki, ingilis dili – bunlar ABŞ-nin dünyanı “heyrətləndirmə” alətləridir. İnsanlar yalnız ABŞ məhsullarını istehlak etmir, onun həyat tərzini, azadlıq ideyasını, fərdi uğur hekayələrini də mənimsəyirlər. “Amerika mədəniyyəti” bir ölkəyə yox, həyat üslubuna çevrilib. Bir çox gənclər üçün Netflix serialları, Marvel filmləri və ya iPhone istifadə etmək sadəcə əyləncə deyil – bu, müəyyən bir sistemə aidiyyətin, qlobal mədəni inteqrasiyanın ifadəsidir.

Çin isə bu sferada nəzərəçarpacaq dərəcədə zəif görünür. Pekin yumşaq güc yaratmaq məqsədilə Konfutsi institutları, beynəlxalq media qurumları (CGTN, Xinhua), idman tədbirləri və mədəni festivallar kimi layihələrə böyük vəsaitlər ayırsa da, bu təşəbbüslərin təsiri məhdud qalır. Əksər hallarda bu strukturlar Çin ideologiyasını təbliğ edən dövlət vasitələri kimi qəbul olunur və inandırıcılığını itirir. Çin kinosu, musiqisi və pop mədəniyyəti beynəlxalq auditoriyaya istiqamətlənmiş olsa da, emosional bağ yarada bilmir. Mədəni məhsullar məcbur edilə bilməz – onlar təbii şəkildə sevilməli, mənimsənilməli və könüllü olaraq yayılmalıdır.

Bundan əlavə, Çinin yumşaq güc səylərinin qarşısında onun avtoritar imici və insan hüquqları sahəsindəki pozuntuları durur. Senzura, fikir azadlığının məhdudlaşdırılması, etnik və dini azlıqlara qarşı zorakı siyasətlər (xüsusilə Sincan uyğur bölgəsində) Çin mədəniyyətinə qarşı qlobal etimadı azaldır. Misal üçün, “Pew Research” Mərkəzinin 2020-ci ildə apardığı sorğulara əsasən, Avropa və Şimali Amerika ölkələrində Çin haqqında mənfi rəy bildirənlərin sayı əvvəlki illərə nisbətən kəskin şəkildə artmışdı. Bu, sadəcə siyasi münasibət deyil, həm də mədəni rəddolunma əlamətidir.

Yumşaq güc həm də "kimin hekayəsi daha inandırıcıdır?" sualına cavabdır. ABŞ illərlə özünü “azad dünya”nın himayədarı, "özünü dərk edən insanın vətəndaşı olduğu dövlət" kimi təqdim edib. Çin isə bu hekayəni əvəz edəcək alternativ mif yaratmağa nail olmayıb. “Çin xəyalı”nın (Chinese Dream) təbliğatı daxilə yönəlikdir, xarici auditoriya üçün isə emosional cazibədən uzaqdır. Bu səbəbdən Çin hələlik dünyanın xəyal etdiyi və olmaq istədiyi ölkə deyil.

Nəticə etibarilə, Çin iqtisadi və hərbi sahədə rəqabət aparsa da, qlobal liderlik üçün vacib olan yumşaq güc cəbhəsində ciddi çatışmazlıq yaşayır. Qlobal hegemonluq isə yalnız qorxu ilə yox, həm də arzu ilə qidalanır. Çin qorxudur, amma hələlik xəyala çevrilməyib.

Prezident İlham Əliyevə  “Qarabağın fatehi” dedilər

Xəbər xətti

Rasim Dərgahzadə vəfat etdi
14:01 22.06.2025
"Türkiyə tarixi yol ayrıcındadır"
13:56 22.06.2025
Naxçıvanın muxtar statusu ləğv edilir?
13:17 22.06.2025
Braziliyada faciə- Hava şarı qəflətən alovlandı
13:13 22.06.2025
Pişiklərin sahibləri ilə münasibətinə dair bilmədiklərimiz
13:09 22.06.2025
"Azərbaycan Cammu və Kəşmir münaqişəsinin beynəlxalq hüquqla həllini dəstəkləyir"
13:07 22.06.2025
Təxirə salmaq vərdişindən necə qurtulaq?
12:29 22.06.2025
İran İsrailə hücumlarda ortamənzilli ballistik raketdən istifadə edib
12:24 22.06.2025
“Netanyahu gedəcək, amma İran qalacaq”
11:49 22.06.2025
Böyük Britaniya kralı "Netflix" üçün sənədli filmə çəkilcək
11:46 22.06.2025
"Çelsi" Mudrikdən 89 milyon avro tələb edə bilər
11:30 22.06.2025
Günəşdən 300 000 dəfə isti: Alimlər inanılmaz rekorda imza atıb
11:27 22.06.2025
Qrossi AEBA-nın təcili iclasını çağırıb
11:25 22.06.2025
"ABŞ-nin hərbi təcavüzünə bütün gücümüzlə müqavimət göstərmək haqqımız var"
10:20 22.06.2025
Vircil van Deyk ən yaxşısıdır
09:50 22.06.2025
İran BMT Təhlükəsizlik Şurasının fövqəladə iclasını tələb edib
09:08 22.06.2025
Bu gün doktorantura və dissertantura səviyyəsində xarici dil üzrə qəbul və fəlsəfə doktoru imtahanı keçiriləcək
08:06 22.06.2025
Nyu-Yorkda yaxta çay limanına çırpılıb
03:04 22.06.2025
"ABŞ-nin İrana zərbələri beynəlxalq sülh və təhlükəsizliyə təhdiddir"
03:01 22.06.2025
ABŞ İranın nüvə obyektlərinə zərbə endirib
02:56 22.06.2025
“Yeni zərbələr planlaşdırılmayıb”
02:04 22.06.2025
Yaponiya sahilində güclü zəlzələ olub
00:59 22.06.2025
ABŞ Quamda B-2 strateji bombardmançılarını yerləşdirir
20:13 21.06.2025
Makron İrandan nüvə proqramının sülh xarakterinə dair zəmanətlər tələb edib
16:35 21.06.2025
Dəb Necə Siyasiləşir?
15:52 21.06.2025
"Mərakeş azad edilmiş ərazilərin bərpasına investisiya yatırmaqda maraqlıdır"
15:27 21.06.2025
"Gözlətdiyim üçün üzr istəyirəm"
15:21 21.06.2025
Niyə mən 2018-ci ildə “Qarabağ Ermənistandır!” dedim? - Paşinyan İZAH ETDİ
15:00 21.06.2025
MEDİA 17 qəzetə pul ayırdı - Siyahı
14:56 21.06.2025
BTQ Dənizaşırı ərazilərdə internetin vəziyyətinə dair araşdırma aparıb zəif sürət, yüksək qiymət
14:41 21.06.2025
ABŞ və Aİ Xameneiyə əvəz axtarır
14:38 21.06.2025
"Azərbaycanda əyləncə turizmi yeni iş yerləri və investisiya imkanları yarada bilər"
14:35 21.06.2025
İsrail İranın Qum şəhərinə zərbələr endirib
14:31 21.06.2025
İsrail Şirazda hərbi mərkəzi "vurdu"
14:28 21.06.2025
"İqlim böhranı ilə mübarizəni pulsuz qoymaq cəhdləri uzaqgörən yanaşma deyil"
14:09 21.06.2025
Çinin 740-dan çox vətəndaşı İrandan Azərbaycana təxliyə edilib
13:31 21.06.2025
İstanbulda İƏT Xarici İşlər Nazirləri Şurasının qapalı iclası keçiriləcək
13:20 21.06.2025
“Polis haqqında” qanuna təklif edilən dəyişiklik qəbul olundu
12:39 21.06.2025
Ermənilər Üzeyir Hacıbəylini niyə öldürmək istəmişdilər?
12:08 21.06.2025
Bu gün Bakıda ilk dəfə UFC turniri keçiriləcək
11:40 21.06.2025
Hamısı