Çin qədim ölkə olaraq, dünyaya bir çox dahi bəxş etmişdir, onların içərisində daha çox Kun kii tanınan ( e.ə. 551-479-cu illər) və Junni ləğəbi ilə tanınan Konfutsi idi. 

 

Erkən yaşlarından atasını itirmiş Konfutsi kasıbçılıqda yaşamış, hədindən artıq aşağı sosial təbəqəyə məxsus olmuşdur. Yaşamaq üçün o bir çox sənədlərə yiyələnəyə meyl etmişdir. Heç zaman kasıbçılıqla barışmayan Kon-fu hər zaman kamilləşməyə çalışmışdır. 

 

Həyatı boyu Kon-fu yazılı bir əsər müəllifi olmamışdır. Lakin onun çoxsaylı tələbələri müəllimin yaddaqalan fikirlərini və öz təhlillərini bir yerə toplayaraq konfuçuluğun əsas əsəri olan “Lun yuy” (Söhbətər və mülahizələr) kitabını tərtib etmişlər. Hər bir çinli üçün bu həyat fəlsəfəsi idir və bu səbəbdən bu kitabı uşaqlıqdan əzbər öyrənirdilər.

 

Kon-fu-tsi ənənəni hər şeydən üstün qəbul edirdi. Səma qanunlarını ali sayırdi. Səma ən ali qüvədir və onun iradəsinə əks çıxmaq qəbul edilməzdir. Konfutsinin siyasi təlimi, dövləti ideal şəkildə idarə edilməsinin mənəviyyata, xüsusilə "qızıl orta" və "insanpərvərlik" kimi etik anlayışlara əsaslanmasından irəli gəlir. Bu anlayışlar "düzgün yol"u (dao) təşkil edir. Öz-özü ilə və başqa insanlarla uzlaşmada yaşamaq istəyən hər kəs bu yolu izləməlidir. "Alicənab ərlər" (idarəçilər) öz rəiyyətinə qayğı göstərməli, onları öz əxlaqi nümunələrinin gücü ilə tərbiyə etməlidirlər. Konfutsi o insanları alicənab hesab edirdi ki, onlar öz həyatlarında əxlaq ehkamlarına əməl etsin: özünə qarşı tələbkar ol, başqaları ilə uzlaşmada yaşa, öz işlərində vəzifənə və qanuna əməl et və s. Çin mütəfəkkiri dövlətin patriarxal-paternalist konsepsiyasını inkişaf etdirirdi. Konfutsiyə görə, dövlət böyük ailədir, burada hökmdar — ata, təbəələr isə — onun oğullarıdır. Təbəələrin əsas səxavəti hökmdara sədaqət, bütün "böyüklərə" itaət və hörmət etməkdən ibarətdir.

 

Konfutsinin siyasi idealı — xeyirxah aristokratların gerçəkləşdirdiyi bir hakimiyyət, hər bir insanın vəzifəsinə ciddi riayət etməsi və qoyulmuş mərasimlərə əməl olunmasıdır. İctimai düzənin saxlanması üçün o, rituallara və mənəviyyata çox əhəmiyyət verirdi. Qədim çinli filosof, mənşəyinə görə deyil, tərbiyəsinə və öz bacarığını inkişaf etdirmə qabiliyyətinə görə əlicənab sayılan ideal insan (tszyun-tszı) konsepsiyasını hazırlamışdı. Konfutsi hesab edirdi ki, insan ilk növbədə humanist, insanlara qarşı sevgili (jen), ədalətli, sadiq, səmimi olmalı, həmişə biliklərə can atmalı, valideynlərinə, xüsusilə də yaşlılara hörmətlə yanaşmalıdır. Mütəfəkkir ailədə, cəmiyyətdə, dövlətdəki insanlar arasında ideal münasibətlər qanununu aşağıdakı şəkildə ifadə etmişdi: "Özünə rəva bilmədiyini, başqalarına etmə".

 

Konfutsi üçün əsas həyat prinsipi ”Özünə rəva bilmədiyini başqalarına etmə” idir. Hər bir insana, həm kişilərə, həm də qadınlara, beş əsas keyfiyyət məxsus olmalıdır: borc, bilik, hədd hissi, etibarlılı və “Jen”. Jen kifəyyət qədər mürəkkəb anlayışdır, amma əsasən bura ədalət, xeyirxaqlıq, mərhəmətlilik, tərbiyə və s aid edilir. 

 

Demək olar ki, Konfutsinin insan haqqında fikirləri bu gün də aktual olaraq qalır. Hesab edirəm ki, Çini yaxşı tanımaq üçün, Konfutsini dərk etmək vacibdir.