Zaman dəyişsə də, yalan və həqiqət arasındaki mübarizə heç vaxt dayanmır. Müasir dünyada dezinformasiya — yəni yalan məlumatların məqsədyönlü şəkildə yayılması — həyatımızın hər sahəsinə təsir edir: sosial şəbəkələrdən tutmuş siyasətə, sağlamlıqdan iqtisadi qərarlara qədər. Xüsusilə texnologiyanın sürətli inkişafı ilə bir kliklə yayılan yalan xəbərlər, şayiələr və manipulyasiya cəmiyyətləri dərin böhranlarla üz-üzə qoyur. Amma bu mübarizə yeni başlayıb? Əsla!
Min illər əvvəl Qədim Yunanlar dezinformasiyanın gücünü və təhlükəsini anlayır, onunla mübarizə yolları axtarırdılar. Onların tətbiq etdiyi fəlsəfi metodlar, açıq müzakirələr və tənqidi düşüncə üsulları müasir dövrdə də əhəmiyyətini qoruyur. İnsanlar tarix boyu həqiqətə çatmaq üçün çalışıblar. İndi isə biz onların təcrübələrindən dərs alaraq müasir problemlərimizi həll edə bilərik.
Bu mövzu yalnız keçmişi öyrənmək deyil, həm də bu günümüzü və gələcəyimizi daha yaxşı qurmaq üçün vacib bir addımdır. Dezinformasiya ilə mübarizə aparmaq üçün yunanların axtardığı cavabları bizim də axtarmağımızın vaxtıdır. Onların hikmətini müasir çağın problemlərinə tətbiq etməklə, hər birimizin daha məlumatlı və təhlükəsiz dünyada yaşamağımız mümkündür.
Qədim Yunanlar dezinformasiya ilə mübarizə aparmaq üçün həm fəlsəfi, həm də praktiki yanaşmalar tətbiq edirdilər. Onların əsas məqsədi yalan məlumatın cəmiyyətdə yayılmasının qarşısını almaq və düzgün məlumat əldə etməyi təşviq etmək idi. Bu yanaşmalar aşağıdakı geniş sahələrə bölünə bilər:
Sokratik Dialoq və Tənqidi Düşüncə
Sokrat fəlsəfəsində sual-cavab vasitəsilə həqiqət axtarışı əsas yer tuturdu. Bu metodun məqsədi insanları öz arqumentlərini məntiqli əsaslandırmağa və yalan iddiaların zəif cəhətlərini üzə çıxarmağa yönəltmək idi. Bu yanaşma yalan məlumatın yayılmasının qarşısını almaq mənasında olduqca təsirli idi.
Metod: Sokrat ardıcıl suallar verərək arqumentlərin mahiyyətini öyrənir və onları dərin məntiqi təhlilə məruz qoyurdu.
Tətbiq: Məsələn, bir şəxs cəmiyyət arasında şayiə yayırdısa, Sokrat həmin şəxsi ictimai müzakirəyə dəvət edir və bu şayiənin mənbəyini suallar vasitəsilə aydınlaşdırırdı.
Retorika və Dialektika
Retorika — insanların bir-birini inandırmaq üçün istifadə etdiyi sənət idi. Aristotel bunu ətraflı tədqiq etmiş və məntiqli arqumentlərin güclü rol oynadığını vurğulamışdır. Dialektika isə mübahisə zamanı arqumentlərin düzgün əsaslandırılması üsulu idi. Bu, məntiqli və təsirli ünsiyyəti təşviq edirdi.
Retorikanın Rolu: Yunanlar düzgün arqumentasiya ilə yalan məlumatları ifşa etməyi öyrədirdilər. Bu, cəmiyyətdə daha savadlı müzakirələrə səbəb olurdu.
Məqsəd: Yalnız emosiyalara deyil, həm də məntiqli və etibarlı sübutlara əsaslanmaq vacib idi.
Şəxsi Etibarlılıq və Dürüstlük
Qədim Yunan cəmiyyətində dürüstlük böyük əhəmiyyətə malik idi. İnsanlar yalnız etibarlı, hörmətli və bilgili şəxslərin yaydığı məlumatlara inanırdılar. Həqiqəti öyrənmək üçün etibarlı liderlərə və alimlərə müraciət olunurdu.
Nümunə: Filosoflar və müəllimlər yalan və şayiələrin yayılmasının qarşısını almaq üçün təlimlər təşkil edir, ictimaiyyətə düzgün məlumat verirdilər.
Teatr və Ədəbiyyat vasitəsilə Maarifləndirmə
Yunan teatrı dezinformasiya ilə mübarizədə əhəmiyyətli rol oynayırdı. Sofokl, Evripid və digər dramaturqlar cəmiyyətə yalanın zərərli nəticələrini göstərən əsərlər yazırdılar. Bu əsərlər həm əyləncə, həm də maarifləndirici məzmun daşıyırdı.
Məqsəd: Tamaşaçılara yanlış məlumatın cəmiyyətə necə zərər verdiyini göstərmək və düzgün qərar qəbul etmək üçün onları təşviq etmək.
İctimai Müzakirələr və Demokratiya
Qədim Yunan demokratik sistemi (xüsusilə Afina şəhərində) ictimai müzakirələrin əhəmiyyətini vurğulayırdı. Ekklisiya adlı xalq yığıncaqlarında cəmiyyətin müxtəlif üzvləri öz fikirlərini sərbəst şəkildə ifadə edirdi. Burada hər bir arqument dərin təhlilə məruz qalırdı.
Nəticə: Demokratiya şəffaflığı təşviq edir və qərar qəbul etməzdən əvvəl bütün məlumatların etibarlılığını yoxlamağa imkan yaradırdı.
Fəlsəfi Skeptisizm və Şübhə ilə Yanaşma
Pyrrho və Epikur kimi filosoflar insanların hər hansı bir məlumatı kor-koranə qəbul etməməsini tövsiyə edirdilər. Onların fikrincə, həqiqətə çatmaq üçün məlumatları şübhə ilə qiymətləndirmək vacibdir.
Metod: Hər məlumatın mənbəyi və doğruluğu sorğulanmalı, arqumentlərdə məntiq axtarılmalı idi.
Tətbiq: Skeptisizm insanların dezinformasiyaya qarşı daha həssas olmasına və onun təsirlərindən qorunmasına kömək edirdi.
Qədim Yunanlar dezinformasiya ilə mübarizədə müasir dövrdə də əhəmiyyətli olan yanaşmalar tətbiq edirdilər. Onların dialoq, məntiqi düşüncə, ictimai müzakirə və maarifləndirmə vasitələri bu problemin qarşısını almaq üçün effektiv vasitələr idi. Bu yanaşmalar yalnız keçmişdə deyil, indiki dövrdə də məlumatı düzgün qiymətləndirmək üçün əsas kimi istifadə edilə bilər.
Şahlar Ruhi / EDnews
