4. İşsizlik və avtomatlaşdırma: İnsan və maşının əmək bazarındakı rəqabəti
Texnologiyanın sürətli inkişafı, xüsusilə avtomatlaşdırma və süni intellektin yayılması, iş dünyasını fundamental şəkildə dəyişdirir. Bu proses insan əməyinə olan tələbatı azaldır və işsizlik səviyyələrinin artmasına səbəb olur. Əmək bazarında belə təkamül iqtisadi problemlərdən əlavə sosial problemlər də yaradır. Gələcəkdə insan və maşın arasında əmək bazarında yaranacaq rəqabət cəmiyyətin prioritet məsələlərindən biri olacaq.
Beynəlxalq Əmək Təşkilatının hesablamalarına görə, 2030-cu ilə qədər dünyadakı iş yerlərinin təxminən 14%-i avtomatlaşdırılacaq. Bu, qlobal səviyyədə 375 milyondan çox insanın yenidən peşə hazırlığı keçməli olacağını göstərir. “McKinsey Global Institute”-un hesabatı isə göstərir ki, texnologiyanın inkişafı ən çox aşağı bacarıq tələb edən iş sahələrinə təsir edir. Məsələn, ABŞ-da 2023-cü ildə yalnız pərakəndə ticarət sektorunda 50 minə yaxın işçi robotlar və avtomatlaşdırılmış sistemlər tərəfindən əvəz edildi.
Eyni zamanda, inkişaf etmiş ölkələrdə avtomatlaşdırma yüksək məhsuldarlıq gətirsə də, inkişaf etməkdə olan ölkələr üçün təhlükə daha böyükdür. Bu ölkələrdə əmək bazarı daha çox ənənəvi və fiziki əməyə əsaslandığı üçün avtomatlaşdırmanın təsiri daha dağıdıcı ola bilər. Məsələn, Asiyada tekstil sənayesində çalışan milyonlarla işçi texnoloji dəyişikliklər səbəbindən iş yerlərini itirmək təhlükəsi ilə üz-üzədir.
Avtomatlaşdırmanın ən açıq təsiri işsizlik səviyyəsinin artmasıdır. Lakin bu problem yalnız işsizlik statistikası ilə məhdudlaşmır. Uzunmüddətli işsizlik insanlarda psixoloji problemlər yaradır, ailə münasibətlərinə mənfi təsir göstərir və sosial narazılığa səbəb olur. Bu, eyni zamanda gəlir bərabərsizliyinin artmasına da gətirib çıxarır, çünki yüksək ixtisaslı peşələr daha yüksək maaşlı qalır, aşağı ixtisaslı işlərsə yox olur.
Bununla yanaşı, avtomatlaşdırma iş yerində sosial münasibətləri də dəyişdirir. İnsanlarla robotlar arasında əməkdaşlıq tədricən normal hala gəlir, lakin bu əməkdaşlıq çox vaxt işçilər arasında narahatlıq yaradır. Məsələn, Amazon-un anbarlarında işləyən robotlar məhsuldarlığı artırsa da, işçilərin iş yükünü artırdığı və iş yerlərində stressi yüksəltdiyi müşahidə edilib.
Texnologiyanın müsbət tərəfləri
Avtomatlaşdırmanın yalnız mənfi tərəflərini görmək doğru olmaz. Texnologiya bir çox sahədə məhsuldarlığı artırır, yeni iş yerləri yaradır və insan əməyini ağır fiziki işlərdən azad edir. Məsələn, robot texnologiyası tibb sahəsində cərrahiyyə əməliyyatlarının dəqiqliyini artırır, süni intellekt isə diaqnostikanı daha sürətli və dəqiq edir. Bundan əlavə, avtomatlaşdırma insanların vaxtını sərbəst edir və daha yaradıcı işlərə fokuslanmağa imkan yaradır.
Məsələn, Cənubi Koreyada avtomatlaşdırmanın geniş tətbiqi istehsalat sahəsində məhsuldarlığı 30% artırıb. Digər tərəfdən, texnologiya yeni sahələrin və peşələrin yaranmasına səbəb olur: proqramlaşdırma, süni intellekt etikası, məlumat analitikası kimi sahələr iş bazarında yeni imkanlar yaradır.
Gələcək həllər və strategiyalar
Avtomatlaşdırmanın gətirdiyi problemlərin həlli üçün dövlətlər, şirkətlər və fərdlər kompleks tədbirlər görməlidir. Təhsil və yenidən ixtisaslaşma əsas strateji yanaşmalardan biridir. İnsanları gələcəyin texnologiya yönümlü peşələrinə hazırlamaq üçün təlim proqramları təşkil edilməlidir. Məsələn, Google və Microsoft kimi şirkətlər dünya üzrə milyonlarla insana texnologiya təlimləri təklif edir.
Dövlət səviyyəsində siyasətlər də mühüm əhəmiyyət kəsb edir. Bəzi ölkələr, məsələn, Finlandiya və Kanada, universal baza gəliri (UBG) kimi proqramlar vasitəsilə işsizliyə qarşı mübarizə aparır. Bu proqramlar texnologiya səbəbindən işsiz qalan insanlara maliyyə dəstəyi verir və onların yenidən təhsil almağa imkanlarını artırır.
Şirkətlərin məsuliyyəti də vacibdir. Avtomatlaşdırmanın iş yerlərində tətbiqindən əvvəl işçilərin uyğunlaşdırılması və yenidən ixtisaslaşma üçün vaxt və resurs ayrılması tələb olunur. Belə bir yanaşma həm işçiləri qoruyur, həm də sosial narazılığın qarşısını alır.
Avtomatlaşdırma və işsizlik əmək bazarını yenidən formalaşdırır, həm yeni imkanlar, həm də ciddi problemlər gətirir. Bu transformasiya prosesi insanlığın texnologiya ilə necə qarşılıqlı əlaqədə olacağını müəyyən edəcək. Doğru strategiyalar və vaxtında görülən tədbirlər avtomatlaşdırmanın mənfi təsirlərini minimuma endirə və insanları gələcəyin iş bazarına hazırlaya bilər. Bu, yalnız texnologiyanın yox, həm də sosial məsuliyyətin düzgün idarə edilməsindən asılıdır. Gələcəkdə insan və maşının əməkdaşlığı harmonik şəkildə formalaşdırılmalıdır, çünki bu əməkdaşlıq təkcə iqtisadi yox, həm də cəmiyyətin sabitliyini təmin edən əsas element olacaq.
5. Siyasi sabitlik və münaqişələr: Qlobal tarazlığın sarsılması
XXI əsrin sürətlə dəyişən dünyasında siyasi sabitlik qlobal sülh və inkişafın əsas şərtlərindən biridir. Lakin regional münaqişələr, sərhəd problemləri, terrorizm və böyük dövlətlər arasında artan gərginlik dünya nizamını pozmaq təhlükəsi yaradır. Bu problemlər yalnız müəyyən bölgələrlə məhdudlaşmır; qlobal miqyasda da hiss olunur. Gələcəkdə beynəlxalq əməkdaşlıq və diplomatiya, bu problemlərin həllində əsas alət kimi çıxış edəcək.
Son illərdə dünyada münaqişələrin və siyasi gərginliyin artdığı müşahidə olunur. Stokholm Beynəlxalq Sülh Araşdırmaları İnstitutunun (SIPRI) məlumatına görə, 2023-cü ildə silahlı münaqişələr səbəbindən 100 milyondan çox insan məcburi köçkün vəziyyətinə düşüb. Yaxın Şərq və Afrikanın bəzi bölgələrində davam edən münaqişələr iqtisadiyyatları zəiflədir, milyonlarla insanı aclıq və yoxsulluqla üzləşdirir.
Müasir münaqişələr getdikcə daha çox kompleks və çoxsahəli xarakter daşıyır. Məsələn, Ukraynadakı müharibə yalnız regional münaqişə deyil, həm də qlobal enerji bazarlarına və ərzaq tədarük zəncirinə ciddi təsir göstərir. Təhlükəsizlik problemləri, o cümlədən terrorizm və kiber müharibələr, artıq ənənəvi müharibələrdən daha geniş təsir dairəsinə malikdir. 2022-ci ildə dünyanın 20-dən çox ölkəsi ciddi kiberhücumların qurbanı olmuş və bu hücumların iqtisadi ziyanı təxminən 10 milyard dollara çatmışdır.
Praktiki təsirlər və sosial nəticələr
Siyasi sabitliyin olmaması insanların gündəlik həyatına birbaşa təsir edir. Məcburi köçkünlərin sayı artmaqda davam edir, bu da qaçqınların yerləşdirilməsi və dəstəklənməsi ilə bağlı yeni çətinliklər yaradır. Məsələn, Suriyadakı münaqişə nəticəsində milyonlarla insan qonşu ölkələrə sığınmış, bu da həmin ölkələrdə iqtisadi və sosial gərginliyə səbəb olmuşdur.
Münaqişələr iqtisadi inkişafı da əngəlləyir. Əfqanıstanda illərdir davam edən qeyri-sabitlik səbəbindən ölkənin ümumi daxili məhsulu (ÜDM) 2023-cü ildə 20%-dən çox azalıb. Digər tərəfdən, hərbi xərclər yüksək səviyyədə qalır: 2023-cü ildə qlobal hərbi xərclər rekord səviyyəyə - 2,24 trilyon dollara çatıb. Bu məbləğ, təhsil və səhiyyə kimi sahələrə sərf oluna biləcək resursları azaldır.
Siyasi qeyri-sabitlik insanlar arasında etimadsızlıq da yaradır. Bu, demokratik institutlara inamın azalması, ekstremizmin artması və cəmiyyətlər arasında dərin sosial bölünmələrə gətirib çıxarır. Məsələn, ABŞ-da 2020-ci ildə baş verən Kapitol hücumu, siyasi sabitliyin həssaslığını və daxili qütbləşmənin təhlükəli səviyyəyə çatdığını göstərdi.
Beynəlxalq sistemin təsiri
Siyasi sabitlik problemi təkcə milli deyil, həm də beynəlxalq sistemin zəifliklərini ortaya qoyur. Birləşmiş Millətlər Təşkilatı, Avropa İttifaqı və NATO kimi qurumlar regional münaqişələrin həllində fəal iştirak etsələr də, çox vaxt böyük güclərin maraqları və vetosu bu səyləri nəticəsiz qoyur. Məsələn, Suriya, Fələstin və Yəməndəki münaqişələrdə beynəlxalq təşkilatların təsirsizliyi tənqid hədəfinə çevrilib.
Bununla yanaşı, qlobal idarəetmənin əsas prinsipləri də dəyişir. Asiyanın, xüsusilə də Çinin iqtisadi və siyasi təsirinin artması, Qərb ölkələrinin liderliyini şübhə altına alır. Bu, qlobal güc balansını dəyişdirir və yeni münaqişə riskləri yaradır.
Gələcək həllər və strategiyalar
Siyasi sabitliyin bərpası üçün çoxsəviyyəli yanaşma tələb olunur. Beynəlxalq əməkdaşlıq və diplomatiya əsas vasitədir. Davamlı sülhün təmin edilməsi üçün beynəlxalq təşkilatlar, dövlətlər və qeyri-hökumət təşkilatları arasında koordinasiyalı səylər göstərilməlidir.
Gənc liderlərin və müzakirəçilərin yetişdirilməsi, münaqişələrin qarşısını almaq üçün yeni yollar açır. Təhsil və liderlik proqramları vasitəsilə gənc nəsillərə barışıq və kompromis mədəniyyəti öyrədilməlidir.
İqtisadi inkişaf və ədalət də münaqişələrin qarşısını almaqda vacib rol oynayır. Resursların bərabər paylanması, yoxsulluğun azaldılması və iqtisadi bərabərsizliklərin aradan qaldırılması siyasi sabitliyin qorunması üçün mühüm addımlardır.
Siyasi sabitlik qlobal rifah və inkişaf üçün əsas şərtlərdən biridir. Münaqişələrin qarşısını almaq və onları həll etmək üçün yalnız siyasi liderlər deyil, həm də cəmiyyətlər birgə çalışmalıdır. İnsan hüquqları, iqtisadi bərabərlik və beynəlxalq əməkdaşlıq kimi prinsiplərə əməl edərək, dünya daha sabit və ədalətli bir gələcək qura bilər. Çünki yalnız sabit bir cəmiyyət güclü və davamlı inkişafa nail ola bilər.
Sağlamlıq böhranları: Yeni xəstəliklər və qlobal səhiyyənin dayanıqlılığı
Dünyamızda sağlamlıq problemləri hər zaman mövcud olub, lakin müasir dövrdə qlobal səhiyyə sistemi daha mürəkkəb və genişmiqyaslı böhranlarla üz-üzədir. Pandemiyalar, antibiotik müqavimətinin artması və psixi sağlamlıq problemləri insanların həyatını təhlükə altına qoyan əsas çağırışlardır. Qlobal miqyasda səhiyyə böhranlarının miqyası və təsiri yalnız fərdi səviyyədə deyil, həm də sosial və iqtisadi sahələrdə hiss olunur.
Son onilliklərdə qlobal sağlamlıq böhranlarının sayı və təsiri kəskin şəkildə artıb. COVID-19 pandemiyası 2020-2022-ci illər arasında 6 milyondan çox insanın həyatını itirməsinə səbəb oldu və dünya iqtisadiyyatına təxminən 12 trilyon dollar ziyan vurdu. Pandemiyalar sadəcə insan sağlamlığını deyil, həmçinin qlobal təchizat zəncirini, iş yerlərini və milli təhlükəsizliyi ciddi şəkildə təsirləndirir.
Antibiotik müqaviməti isə səhiyyə sahəsində “səssiz pandemiya” kimi qiymətləndirilir. Ümumdünya Səhiyyə Təşkilatının (ÜST) 2023-cü ildəki məlumatına görə, hər il 1,27 milyon insan antibiotik müqaviməti səbəbindən həyatını itirir. Bu rəqəmin 2050-ci ilə qədər 10 milyona çatacağı proqnozlaşdırılır. Bu, infeksion xəstəliklərin müalicəsini çətinləşdirir və tibbin bir çox sahəsini təhdid edir.
Psixi sağlamlıq problemləri də qlobal sağlamlıq böhranının əsas hissəsini təşkil edir. Dünya miqyasında hər dörd nəfərdən biri həyatının müəyyən bir dövründə psixi sağlamlıq problemi yaşayır. 2022-ci ildə depressiya dünyada ən geniş yayılmış xəstəliklərdən biri olmuş və 280 milyondan çox insanı təsir etmişdir. Pandemiyadan sonra bu rəqəmlər daha da artmışdır: yalnız ABŞ-da yeniyetmələr arasında depressiya göstəricisi 25%-ə qədər yüksəlmişdir.
Sağlamlıq böhranları insanların həyat keyfiyyətinə, əmək qabiliyyətinə və sosial əlaqələrinə birbaşa təsir edir. Pandemiyalar zamanı səhiyyə sistemlərinin çöküşü həkimlərə və tibb işçilərinə böyük təzyiq yaradır. Məsələn, COVID-19 dövründə İtaliyada səhiyyə sisteminin həddindən artıq yüklənməsi nəticəsində bəzi xəstələrə vaxtında tibbi yardım göstərilməmişdir. Bu cür hallar yalnız xəstəliklərin yayılmasını sürətləndirmir, həm də ictimai narazılığa səbəb olur.
Psixi sağlamlıq problemləri isə sosial həyatın müxtəlif sahələrinə mənfi təsir edir. İnsanlar iş yerlərində məhsuldarlığı itirir, ailə münasibətləri gərginləşir və cəmiyyətlərdə tənhalıq hissi artır. Eyni zamanda, bu problemlərin iqtisadi təsiri də böyükdür: 2022-ci ildə psixi sağlamlıqla bağlı qlobal itkilər 2,5 trilyon dollar səviyyəsinə çatmışdır.
Antibiotik müqavimətinin artması isə yalnız səhiyyə deyil, həm də ərzaq istehsalı və heyvandarlıq sahələrində problemlərə səbəb olur. Məsələn, heyvandarlıqda istifadə olunan antibiotiklər müqavimətin daha da artmasına gətirib çıxarır, bu da həm insan, həm də heyvan sağlamlığını təhdid edir.
Yeni texnologiyalar və müsbət təşəbbüslər
Texnologiyanın inkişafı sağlamlıq böhranlarının həlli üçün yeni imkanlar yaradır. Süni intellekt, gen mühəndisliyi və telemedisin kimi yeniliklər qlobal səhiyyə sistemində inqilab yaratmaqdadır. Məsələn, süni intellekt epidemiyaların yayılma yollarını əvvəlcədən proqnozlaşdıraraq daha sürətli tədbirlər görülməsinə kömək edir.
Eyni zamanda, peyvəndlərin inkişafı qlobal səhiyyənin gücləndirilməsində mühüm rol oynayır. COVID-19 pandemiyası dövründə mRNA texnologiyası ilə hazırlanmış peyvəndlər (Pfizer-BioNTech və Moderna) qlobal sağlamlıq sisteminin bu cür böhranlara cavab vermək qabiliyyətini artırdı.
Psixi sağlamlıq sahəsində isə onlayn terapiya platformaları və mobil tətbiqlər insanlar üçün daha əlçatan dəstək xidmətləri təqdim edir. Calm və Headspace kimi tətbiqlər stress idarəetməsi və meditasiya üçün geniş istifadə olunur, bu da milyonlarla insana yardım edir.
Gələcək həllər və strategiyalar
Qlobal səhiyyə böhranlarının həlli üçün çoxşaxəli və koordinasiyalı yanaşma tələb olunur. Fərdi səviyyədə, insanlar sağlam həyat tərzinə üstünlük verməli, mütəmadi sağlamlıq yoxlamalarından keçməli və stresslə mübarizə üsullarını öyrənməlidir.
Dövlət səviyyəsində, səhiyyə sistemlərinin dayanıqlılığını artırmaq üçün resursların səmərəli bölüşdürülməsi və tibbi infrastruktura sərmayə qoyulması vacibdir. Bununla yanaşı, antibiotik istifadəsinə nəzarət və yeni dərmanların inkişafı üçün tədqiqatların maliyyələşdirilməsi prioritet olmalıdır.
Beynəlxalq əməkdaşlıq isə qlobal səhiyyə problemlərinin həlli üçün vacibdir. BMT-nin Dayanıqlı İnkişaf Məqsədləri çərçivəsində "Sağlamlıq və rifah" təşəbbüsü bu sahədə qlobal tərəfdaşlığı gücləndirir. Pandemiyalara hazırlıq üçün beynəlxalq tədbirlər və məlumat mübadiləsi mexanizmləri yaradılmalıdır.
Sağlamlıq böhranları bəşəriyyətin ən həssas və vacib sahələrindən birini təhdid edir. Bu problemləri həll etmək üçün texnologiya, təhsil və beynəlxalq əməkdaşlıq birləşməli, hər bir fərd və cəmiyyət bu məsələlərə töhfə verməlidir. Sağlam cəmiyyət yalnız güclü səhiyyə sistemi ilə mümkün olur və bu sistemin dayanıqlılığı gələcəyimiz üçün əsas şərtdir. Gələcək böhranları önləmək bugünkü tədbirlərdən asılıdır.
