Epistemologiya, hərtərəfli düşüncə tərzini inkişaf etdirərək, insanın bilik əldə etmə prosesinin, onun etibarlılığının və doğru olub-olmamasının fəlsəfi və praktiki aspektlərini araşdıran bir sahə olaraq, çox geniş və dərin bir mövzudur. Bu sahə yalnız akademik təhlil üçün deyil, cəmiyyətdəki məlumat müharibələri, sosial inanc sistemləri və məlumatın yayılma prosesi ilə əlaqəli olan mühüm məsələləri əhatə edir. Bu yazıda epistemologiyanı daha geniş və çox yönlü şəkildə, həm də müasir dövrün təsiri altında daha aktual və informativ şəkildə ələ alacağam.
Epistemologiya: Kökdən Törəyən Suallar
Epistemologiyanın əsas məqsədi "Bilik nədir?" sualına cavab tapmaqdır. Lakin bu sadə sual, daha çox dərindən araşdırma və daha geniş bir nəzəri çərçivə tələb edir. Filosoflar qədim zamanlardan bəri bu suallara cavab axtarırlar. Bu sahə sadəcə biliklərimizin təbiətini və mənbələrini araşdırmaqla qalmır, həm də necə bildiyimizi, biliklərin doğruluğunu necə qiymətləndirdiyimizi, və bunların necə istifadə edildiyini təhlil edir.
Klassik Epistemologiyanın Tərifi
Klassik epistemologiyada bilik anlayışı, "doğru inancların əsaslı olaraq əsaslandırılması" kimi təyin edilir. Bu cür təyinat üç əsas komponentdən ibarətdir: inanclar, doğruluq və əsaslandırma.
Bilik və Doğru İnanc Klassik epistemologiyanın əsasını təşkil edən "doğru inanc" anlayışı, yalnız əslində doğru olan inancları deyil, eyni zamanda bu inancların düzgün şəkildə əsaslandırılmasını da tələb edir. Əgər bir inanc faktlarla uyğun gəlirsə, bu inanc doğru sayılır. Lakin, bir inanc yalnız "doğru" olmaqla bərabər, həm də doğru şəkildə əsaslandırılmalıdır. Bu, bilik əldə etmənin və doğruluğun təhlilində əsas bir prinsipdir.
Əsaslandırma və Onun Vacibliyi Əsaslandırma məsələsi epistemologiyanın mərkəzindədir. Hər hansı bir inancın doğruluğunu sübut etmək üçün yetərli əsasların mövcud olması vacibdir. Bilikləri əldə etmək üçün nəzəriyyələr fərqlidir: Rasionalistlər, biliklərin ağıl vasitəsilə əldə olunduğunu müdafiə edirlər, empirikçilər isə təcrübə və müşahidə nəticəsində biliklərin əldə edildiyini iddia edirlər. Hər iki yanaşma, bilik əldə etmənin müxtəlif metodlarını önə çıxarır.
Müasir Epistemologiyanın İnkişafı
Müasir dövrün epistemologiyası, sadəcə fəlsəfi təhlillərlə kifayətlənmir, həm də məlumatın doğruluğunu, onun necə əldə edildiyini və necə istifadə edildiyini araşdıran çox yönlü bir sahəyə çevrilmişdir. Bu, cəmiyyətin məlumat müharibələri, sosial inanc sistemləri və məlumatın doğruluğu məsələlərini araşdırarkən daha da aktual olur. Bu anlayış yalnız akademik tədqiqatlarla əlaqəli deyil, həm də hüquqi və sosial səviyyədə ciddi əhəmiyyət kəsb edir. "Bilgi sübutu" anlayışı, epistemologiyanın hüquqi tətbiqini təşkil edən bir nəzəriyyədir.
Epistemologiya və Sosial İnkişaf
Müasir dünyada epistemologiya, bir çox texnoloji, sosial və siyasi dəyişikliklərlə sıx bağlıdır. Süni intellektin inkişafı ilə əlaqəli epistemologiya yeni bir sahəyə qədəm qoymuşdur. Bu sahə, insanların necə bilik əldə etdiyini və hansı şərtlərdə bu biliklərin doğruluğunu qiymətləndirdiklərini başa düşmək üçün daha dərindən araşdırılır. Kognitiv elmlər, neyroelm və süni intellektin inkişafı, epistemologiyanın yeni hüdudlarında müzakirə edilir. Məsələn, feminist epistemologiya və postkolonial epistemologiya, ənənəvi epistemoloji yanaşmalara qarşı çıxaraq, cəmiyyətlərdə, mədəniyyətlərdə və cinslərdə bilik anlayışlarının necə fərqləndiyini təhlil edir.
Epistemologiya və Etika
Bilik və onun istifadəsi arasındakı etik məsələlər də bu sahənin vacib bir hissəsidir. Məlumatın təhrif edilməsi və ya yanlış məlumatların yayılması məsələləri epistemik məsuliyyətlə bağlı ciddi müzakirələri gündəmə gətirir. Bu, biliklərin doğru və etibarlı olub-olmaması məsələsini yalnız fərdi deyil, həm də kollektiv səviyyədə dəyərləndirmək baxımından vacibdir. Məsələn, sosial şəbəkələrdə yayılan məlumatlar və onların doğruluğu, bu günümüzdə epistemologiyanın əsas məsələlərindən birinə çevrilmişdir.
Epistemologiyanın Gələcəyi
İnkişaf edən texnologiyalar, xüsusilə süni intellekt, robotlar və avtomatlaşdırılmış sistemlər, bilik əldə etmə prosesini daha sürətli və effektiv hala gətirə bilər. Lakin bu texnologiyaların doğru və etibarlı qərarlar verib-vermədiyi məsələsi epistemologiyanı daha mürəkkəbləşdirir. İnsanlar, bu yeni texnologiyaların düzgün məlumatları necə təqdim etdiyini və onları necə qəbul etdiyini başa düşmək üçün yeni metodlar inkişaf etdirir.
Epistemologiya yalnız fəlsəfi bir sahə olaraq qalmır, həm də cəmiyyətin və texnologiyanın dəyişən tələblərinə cavab verən bir elmdir. Bu səbəbdən, epistemologiya bu günümüzdə yalnız "Bilik nədir?" sualına cavab tapmağa çalışmır, eyni zamanda "Bilik necə əldə olunur?", "Kim bunu təmin edir?" və "Bilik necə istifadə olunur?" kimi sualları da təhlil edir.
Epistemologiya, hər bir fərdin və cəmiyyətin inkişafında əhəmiyyətli bir rol oynayır və daha da aktuallaşaraq həyatımıza təsir etməyə davam edir. Bu sahə, həm fəlsəfi, həm də praktiki təhlil üçün güclü bir vasitə təqdim edir və gündəlik həyatımıza, hüquqi mübahisələrə, elmi tədqiqatlara və sosial dəyişikliklərə istiqamət verir.
Fatimə Mərdanlı// EDnews
