Xəzəryanı ölkələrin Aktauda keçirilən toplantısında əsrin dörddə birindən artıq davam edən tərəflərin mövqelərinin razılaşdırılması prosesi başa çatdı.
Zirvə toplantısından əvvəl mövcud olan bütün mübahisəli məsələlər həll olundu. İlk növbədə, bu əlbəttə ki, bioloji ehtiyatların bölüşdürülməsi məsələsi və şelfdə (qitənin quruya bitişik sualtı hissəsidir və onunla bütövlük təşkil edən geoloji quruluş kimi xarakterizə olunur. red.) yerləşən neft və qaz ehtiyatları ilə bağlıdır.
Bu barədə məşhur rus tarixçisi, Qafqazşünas Oleq Kuznetsov Eurasia Diary-ə özəl müsahibəsində bildirib.
Tarixçi avqustun 12-də Aktau (Qazaxıstan) şəhərində keçirilmiş Xəzəryanı ölkələrin zirvə toplantısının maraqlı məqamlarına toxundu. Həmçinin, Oleq Kuznetsov İranın mövcud müqavilələrdəki rolunu qeyd etdi.
- Qeyd olunur ki, Xəzərin daha kiçik hissəsi İranın payına düşür. Bir çoxları İranın bu məsələdə uduzduğunu iddia edir, amma iranlılar belə düşünmür.
- Başa düşmək lazımdır ki, bu razılaşma əvvəlki razılaşmaların davamıdır. Daha əvvəl Sovet İttifaqı ilə İran arasında (1921-ci və 1940-cı il) iki saziş imzalanmışdır. Bu müqavilələr sərhədləri, iqtisadi zonaları və balıqçılıq rejimini müəyyənləşdirirdi.
Son müqaviləni nəzərə alsaq, bəli, İranın payına daha kiçik sahə düşür. Amma mövcud müqaviləni 1940-cı ildə bağlanmış müqavilə ilə müqayisə etsək, təbii ki, İran ciddi üstünlük qazanmış, ərazilərini və iqtisadi bölgələrini ciddi şəkildə artırmışdır. Buna görə demək olar ki, İran əlbəttə ki, qazanıb.
İranın maraqları toplantıda iştirak edənlərin hamısı tərəfindən nəzərə alındı və razılaşdırıldı. Burada Xəzəryanı ölkələrin maraqlarınıın çoxillik müddət ərzində razılaşdırılması prosesində son nöqtə qoyuldu. Ən vacib maraqlar elə razılaşdırıldı ki, hamı bundan razı qalıb. İlk növbədə, əlbəttə ki, Azərbaycan.
Müqavilənin nəticələrinə görə, Azərbaycan təşəbbüskar olmasa da, ən azından bu prosesdə əsas fikir yürüdən roluna malikdir. Bu, çox ciddi nəticədir, Azərbaycan Respublikasının praktik diplomatiyasının böyük qələbəsidir. Bu yalnız regional deyil, həm də qitə miqyasında qazanılmış qələbədir.
Mən bu görüşün nəticələri barədə hesabata baxdım. Beş ölkənin prezidentlərinin çıxışına diqqətlə qulaq asdım. Zirvə toplantısında yeganə mənalı çıxış Azərbaycan prezidenti İlham Əliyevin çıxışı idi. Xəzəryanı ölkələrin bütün digər liderləri işlərin başa çatması, regional dostluq və əməkdaşlıq haqqında ümumi ifadələr söylədilər. İlham Əliyev "Şimal-Cənub" nəqliyyat dəhlizinin dəmir yolu və dənizlə yük dövriyyəsinin tənzimlənməsini də qeyd etdi. Azərbaycan prezidenti çıxışında Xəzər dənizinin dibi ilə qaz və neft boru kəmərlərinin çəkilməsi üçün heç bir problem olmadığını bildirib.
- Xəzəryanı ölkələrin 5-ci zirvə toplantısının yekunları üzrə Azərbaycan hansı nəticəni əldə etdi?
- Təbii ki, Azərbaycan quruda və dənizdə böyük tranzit ölkəyə çevrilir. Bu mənada o, iqtisadi planda ən çox qazanan tərəfdir. Azərbaycan 25 il ərzində ümumi razılığa gəlmək üçün ayrı-ayrı tərəflərin ziddiyyətli maraqlarını əlaqələndirdi. Hesab edirəm ki, Xəzərin statusu ilə bağlı imzalanmış saziş Azərbaycan üçün böyük uğurdur.
- Türkmənistan Özbəkistana Xəzər dənizində öz dəniz limanlarınından istifadə etməyi təklif etdi. Belə ki, Türkmənistan, Özbəkistan - Türkmənistan - Xəzər dənizi - Cənub dəhlizi marşrutu üzrə dəhliz yaratmaq üçün birlikdə işləməyə hazır idi. Rusiya əvvəlcə bu qərara qarşı çıxdı, amma sonra fikrini dəyişdi.
- Rusiya daha qlobal bir məsələdə razılaşdı, bu barədə deyil. O, şelf zonasının bölünməsi ilə razılaşdı. Yəni hər bir Xəzəryanı dövlətin Xəzər dənizində öz suveren ərazisi var.
