Prezident Rəcəb Tayyip Ərdoğanın “New-York Times” qəzetinə yazdığı məqalədə çoxmənalı şəkildə “Türkiyə yeni dostlar və müttəfiqlər axtara bilər” deməsi, istər-istəməz ağıllara ilk növbədə Rusiyanı gətirir.
Əslində “pastor Brans ətrafındakı böhran” üzündən ortaya çıxmış bu mövzu heç də yeni deyil. 2016-cı il 15 iyul dövlət çevrlişinə cəhddən sonra, yəni iki ildir k, Türkiyənin Qərbdən imtina edərək öz istiqamətini dəyişib-dəyişməyəcəyi barəsində mübahisələr gedir. İlk baxışda Türkiyənin nəinki ABŞ ilə, həm də Avropa Birliyinin bəzi üzvləri ilə münasibətlərinin korlanması aydın nəzərə çarpır. Bunun əksinə isə Rusiya ilə hissediləcək yaxınlaşma baş verir.
- Rusiyanın Türkiyəyə baxışı
2015-ci il 24 noyabr “təyyarə böhranı” bitdikdən sonra Türkiyə-Rusiya münasibətlərində baş verən yaxşılaşma prosesində konkret tərəqqi var. Tərəflərin barışmasından sonra Tükiyə, Suriyada hərbi əməliyyatlar aparmaq və Rusiya, İran ilə birlikdə Astana prosesində iştrak etmək üçün diplomatik meydana qayıtdı.
Moskvanın böyük önəm verdiyi “Türk axını” və “Akkuyu” atom elektrik stansiyasının tikilməsi layihələrində ciddi addımlar atılıb. Digər tərəfdən isə 2019-cu ildə “S-400” raketlərinin Türkiyəyə çatdırılması istiqamətində razılıq əldə olunub. Bütün bunların hamısı iki ölkə arasındakı siyasi, enerji və hərbi sferada konkret əməkdaşlığın həyata keçirilməsini təsdiq edən mühüm əlamətlərdir.
Ərdoğanın “biz yeni dostlar və müttəfiqlər tapa bilərik” sözündən belə nəticə çıxarmaq olar ki, prezident, adını çəkməsə də, bu sözləriylə Rusiyanı nəzərdə tutur. Türkiyənin ABŞ-dan və Qərb ittifaqından aralana biləcəyi və Moskvaya müraciət edəcəyi haqqında məsələ artıq çoxdandır ki, diskusiya mövzusudur. Lakin Türkiyə və hətta Qərb ictimai fikrində bu diskusiya həmişə Türkiyə nöqteyi-nəzərindən aparılır, amma heç kim praktik olaraq digər tərəfin bu barədə nə düşündüyünü müzakirə etmir. Yəni Rusiya bu cür yaxınlaşmanı istəyirmi?
Belə olan halda sual aydındır: Rusiya Türkiyə ilə bir cəbhədə birləşirmi? Əgər bu suala birbaşa cavab vermək lazımdırsa, onda cavabı belədir: YOX! Bəs nəyə görə yox?
- Ənənəvi düşmən…
Bunu başa düşmək üçün ilk növbədə rusiyalı strateqlərin Türkiyə barəsində düşündükləri fikirlərə diqqət yetirək.
Soyuq müharibə zamanı cəbhələr dəqiq xətlə ayrılmışdı, Moskvanın gözündə Ankara NATO-nun mühafizə zastavası kimi görünürdü. Sovet İttifaqının dağılmasından sonra bu düşüncə dəyişmədi, hətta 1990-cı illər Rusiya öz tarixinin ən uğursuz dövrləindən birini yaşayanda, Türkiyənin Qafqaza və Orta Asiyaya olan ambisiyası iki ölkə arasındakı cidi gərginliyin mənbəyi olmuşdu.
Kremldəki ənənəvi “düşmən Türkiyə” anlayışı Türkiyə Böyük Millət Məclisinin 2003-cü ildə İraqa qarşı qətnaməni rədd etməsinə qədər davam etdi (Həmin qətnamə ABŞ ordusunun Türkiyədə yerləşməsinə icazə verirdi). TBMM-nin gözlənilmədən verdiyi “yox” qərarı ruslarda formalaşmış “Qərb nə istəyir, Türkiyə onu edir” fikrini dağıtdı və eyni zamanda da onların Tükiyəyə qarşı siyasətində mühüm dəyişikliyə gətirdi.
Bu taktiki dəyişikliyin məqsədi heç də Türkiyəni Qərb ittifaqından qoparmaq və onunla bir cəbhədə birləşmək yox, ”düşmən cərgəsindəki” fikir ayrılığından maksimal fayda götürürək, Qərbin regiondakı qalalarında deşik açmaq və beləliklə də Rusiyanı gücləndirməkdir.
- Onlar etiraz etmirlər
Haqlı olaraq növbəti sual yaranır: Nə üçün Rusiya Türkiyəni tamamilə öz tərəfinə çəkmək əvəzinə belə bir oyuna baş vurub?
Bunun bir neçə səbəbi var. Bunlardan başlıcası Rusiyanın hansı dünya nizamını görməsindən qaynaqlanır. Düzdür, Putin elə hərəkət edir ki, guya onun ölkəsi fövqəldövlətdir və elə görünür ki, o, ABŞ-a meydan oxuyur. Əslində isə Rusiya mövcud beynəlxalq nizam qaydasına xüsusi bir etiraz etmir. Strategiyanın bir qismi publika üçün nəzərdə tutulub: “Rusiya əzilən xalqların dostu kimi Amerika imperializminə qarşı çıxış edir”.
Ancaq Rusiya indiki dünya nizamına etiraz etmir, çünki son illər xarici siyasətdə əldə olunan uğurlara baxmayaraq, Rusiyanın bu gün ABŞ-ın öhdəsindən gələ biləcək və yeni yaranacaq dünya nizamının altına çiynini verə biləcək gücü yoxdur. Belə bir şəraitdə regionda tamamilə yeni nizamın yaranmasından və baş verə biləcək xaosa qonşu olmaqdansa, Türkiyə-Qərb gərginliyindən fayda götürmək Rusiyanın maraqlarına daha çox cavab verir.
- Rusiya Türkiyəni necə görmək istəyir?
Daha bir mühüm səbəb: Bütün tarixi boyu regional liderlik uğrunda Türkiyə ilə mübarizə aparan ruslar onları “özününkü” saymayıb, həmişə “yad” kimi qəbul ediblər.
Rusiya Türkiyə ilə hədsiz dərəcədə yaxınlaşmaq istəmir. Ortaq bir tarix, din, dil və mədəni dəyərləri bölüşmədiyi Türkiyə ilə daha çox yaxınlaşmaq, daha doğrusu isə evinin qapısını açmaq istəmir. Rusiyaya nə “qarşı cəbhədə” yer alan, nə də ki, ona hədsiz yaxın olan Türkiyə lazımdır. Rusiya istəyir ki, Türkiyə onun nəzarət edə biləcəyi məsafədə yer tutsun. Bu taktikanın köməyi ilə ruslar eyni zamanda Türkiyə vasitəsilə Qara dənizdə ABŞ-ın mövqeyini zəiflətməyi düşünürlər.
Türkiyəni “kifayət qədər yaxın məsafədə saxlamaq və ona nəzarət etmək” Rusiya üçün mühümdür, çünki onlar hesab edirlər ki, Türkiyə ilə əməkdaşlıq müvəqqəti xarakter daşıyır və ölkələr gec və ya tez regional liderlik uğrunda mübarizədə toqquşacaqlar. Elə bu səbəbdən də Rusiya Ankaranı özünə yaxın məsafədə saxlamaqla onun ambisiyalarını cilovlamağa çalışır.
Bir sözlə, Rusiya özünün Qafqaz, Yaxın Şərq və Orta Asiya ilə bağlı planlarına qarşı şübhə ilə yanaşan bir ölkə ilə eyni cür hərəkət etməkdənsə, NATO üzvü olan, lakin onunla problemlər yaşayan Türkiyəni məqsədləri naminə təcrid edir.
(“Cumhuriyet” qəzeti – Türkiyə)
