“İranın dövlət xadimləri səs-küy salırdılar ki, Arazın şimalında heç vaxt Azərbaycan adlı ərazi olmayıb. Onlar bildirirdilər ki, bu regionda yalnız Şirvan, Aran əraziləri olub. Amma onların bu sözləri tarixi həqiqəti əks etdirmirdi, Gülüstan və Türkmənçay müqavilələrinin imzalanmasından sonra Azərbaycan adını tarixdən belə silməyə çalışdılar".
Ednews xəbər verir ki, bu sözləri tarixçi, AMEA Şərqşünaslıq İnstitutunun baş elmi işçisi, professor Solmaz Tohidi Azərbaycan Cümhuriyyətinin qurulmasının 104-cü ildönümünə hərs olunan “Cümhuriyyətin Azərbaycan adlandırılması və onun tarixi əhəmiyyəti” adlı elmi seminarda bildirib.
Tarixi əsaslara toxunan S.Tohidi qeyd edib ki, Qubalı Fətəli xanın Rusiya çariçası Yekatirinaya yazdığı məktubunda belə Azərbaycan sözü qeyd olunub.
"18 və 19-cu əsrlərdə Qriboyedov daxil olmaqla bir çox rus generalları və dövlət rəsmiləri məktublarında Azərbaycan əhalisini müsəlmanlar, sonra tatarlar və daha sonra Azərbaycan tatarları adlandırırdılar”.
“20-ci əsrdə Azərbaycan ziyalıları Azərbaycan sözünün dirçəlməsi üçün mübarizə aparırdılar. Burada ilk təşəbbüs Azərbaycan dilində qəzetlərin dərc edilməsi oldu. 1877 - ci ildən bəri son 14 ildə ilk dəfə Məhəmməd Ağa Şaxtaninskinin redaktorluğu ilə azərbaycan dilində "Şərqi-Rus" qəzeti dərc olundu. Şaxtaninski azərbaycanlıların Qafqaz müsəlmanları kimi adlandırılması ilə razılaşmayıb və Çar Rusiyasının siyasətinə qarşı mübarizə apararaq xalqımızın maarifləndirilməsinə xidmət edən mətbənin əsasını qoydu".
S. Tohidi, həmçinin qeyd edib ki, 1905 - ci ildə bütün Rusiyada olduğu kimi Qafqazda da və Azərbaycanda da gərgin siyasi proseslər gedirdi. Onun sözlərinə görə, bu proseslərdə Azərbaycan dilində qəzetlər dərc edilməsi ilə yanaşı, milli kimliyin formalaşması uğrunda mübarizə aparılırdı.
“Əli bəy Hüseynzadə, Əhməd Ağaoğlu və digərləri azərbaycanlıların milli kimliyi - türkçülüyün siyasi cərəyanına çevrilməsi üçün səy göstərirdilər. Hətta ziyalılarımız təkcə azərbaycan türkləri yox, həmçinin Rusiyada yaşayan bütün türk xalqlarının siyasi cərəyan adı altında birləşməsinə çalışırdılar. Türk kimiliyini qorumaq və türkləşmək bu ziyalıların proqramında əsas yer tuturdu".
"Bundan əlavə, siyasi fəaliyyətə sosial-demokrat kimi başlayan Məhəmməd Əmin Rəsulzadə Azərbaycan ideologiyasının təbliğində mühüm rol oynayıb və bu ideologiyanın xalqa arasında müvəffəq qazanması üçün öz töhvələrini verib. Beynəlmiləl Bakıdan çıxan Rəsulzadə İranın Tehran şəhərində bu ölkədə ilk dəfə demokratik dəyərləri təbliğ edən qəzet dərc edir. Onun nəzdində dərc olunan qəzetdə dil azadlığı və mətbuat azadlığı ideyaları təbliğ edilir. Rəsulzadə, həmçinin İstanbulda İran türklərinin - yəni Cənubu Azərbaycan məsələsini ortaya qoyan ilk ictimai xadim olub,” - deyə o, əlavə edib.
S. Tohidi Nəsib bəy Yusifbəyli, Məhəmməd Əmin Rəsulzadə və digər ziyalıların Çar Rusiyasının dağılmasından sonra demokratik-federativ Rusiyası çərçivəsində Azərbaycana muxtariyyətin verilməsi, o cümlədən Rusiyada yaşayan bütün türk xalqlarının muxtariyyəti və onların mədəni hüquqların təmin olunması uğrunda apardığı mübarizəsindən söz açıb.
Eyni zamanda tarixçi tədbirdə həmin dövrdə Azərbaycan adının Çar Rusiyası rəsmiləri, Bolşevik Rusiyası, erməni daşnakları, eləcədə İranda bir çox siyasi və dövlət xadimləri tərəfindən qəbul edilmədiyini, bilərəkdən buna qarşı əks-təbliğat aparıldığını qeyd edib. Onun dediyinə görə, Cümhuriyyət rəsmiləri bu məsələdə xeyli çətinliklər və problemlərlə üzləşirdiıər.
“Çar Rusiyası rəsmiləri, erməni daşnakları və İranın siyasi xadimləri Azərbaycanın adını qəbul edə bilmirdilər. Tarixdə bu adın olmadığını iddia edirdilər. Halbuki, 1918 - ci ildə Qafqazda baş verən son prosesləri əsk etdirən tarixi sənədlərində Azərbaycan və Azərbaycan millətinin adı qeyd olunub".
"Bütün çətinliklərə baxmayaraq, Rəsulzadə və digər Cümhuriyyət xadimləri Azərbaycan Xalq Cümhuriyyətini qura bildilər, Azərbaycan adını yaşada bildilər,” - deyə o, əlavə edib.
Yunis Abdullayev
1_0.jpg)
