Dağlıq Qarabağ müharibəsindən sonra onilliklər ərzində bir milyondan artıq azərbaycanlı qaçqın və məcburi köçkün həyatı sürür.
Cəbrayıl rayonu, Azərbaycan - Azərbaycanın İranla sərhədindəki Araz çayı vadisində yerləşir, Cocuq Mərcanlı kəndində tikinti bumu yaşanır.
Ötən il ərzində məktəblər, idman obyekləri və yeni tikilmiş məscidin yanında evlər salınıb və onların sayı artırılır.
Ölkənin geniş qaz və neft ehtiyatları, infrastruktur və mənzil layihələrinin olması Azərbaycanda müşahidə olunann ümumi mənzərədir, lakin Cocuq Mərcanlının bərpasını vacib edən onun yerləşdiyi mövqedir.
Kənd Azərbaycan ordusunu erməni separatçılarının işğalı altında olan ərazilərdən ayıran və əvvəllər münaqişə səbəbindən yaşayış üçün yararsız olan kimsəsiz ərazidir.
Erməni qoşunları kənddən bir neçə kilometr aralı məsafədə mövqe tutduğu üçün, orada gedən bərpa işlərini görə bilir.
Ərazi baxımından yaxın olsa da, Azərbaycan rəsmiləri bu inkişafın digər tərəfdə, əksəriyyəti yoxsulluq içində yaşayan ermənilərə göndərilən mesaj olması fikrini təkzib edirlər.
Cocuq Mərcanlıda yeni tikilmiş məscid; solda İrandakı dağları görmək olur (Şafik Mandai / Əl-Cəzirə)
Ancaq onlar simvolikanı qəbul edir.
Əlbəttə, onlar (ermənilər) bizi görə bilirlər", - deyə qonşu Füzuli rayonunun icra hakimi Əli Əliyev Əl-Cəzirəyə bildirib.
"Əlbəttə ki, onlar paxıllıq çəkirlər".
Onun fikrincə, bölgəyə yatırılan investisiyalar "xalq üçün" nəzərdə tutulub.
Sözügedən insanlar Azərbaycanın 1,2 milyondan çox qaçqın və məcburi köçkün əhalisinin bir qismidir və ya əhalinin təxminən onda biridir.
BMT-nin məlumatına görə, 1988-1994-cü illərdə Dağlıq Qarabağ münaqişəsi zamanı təxminən 860,000 nəfər azərbaycanlı Ermənistan ərazisindən və ya Ermənistan qoşunları tərəfindən işğal olunmuş Azərbaycan torpaqlarından qaçmaq məcburiyyətində qaldı.
BMT həmçinin, Azərbaycanı tərk etmiş 360,000 erməni qaçqının da sayını göstərir.
Hər iki tərəf dinc vətəndaşları hədəfə almaqda ittiham olundu, lakin itkin düşənlər, həyatının itirənlər, məcburi köçürülənlər, torpağıını itirənlər məhz azərbaycanlılar idi.
Azərbaycan torpaqlarının təxminən 20 faizi Ermənistanın iqtisadi və hərbi cəhətdən dəstəklədiyi qondarma "Artsax Respublikası" işğalı altındadır.
Ərazi yalnız Dağlıq Qarabağ bölgəsini deyil, Kəlbəcər, Laçın, Qubadlı, Cəbrayıl, Zəngilan, Ağdam və Füzuli də daxil olmaqla, ətraf yeddi rayonu əhatə edir.
Cocuq Mərcanlıdakı yeni evlər separatçılar tərəfindən işğal olunmuş dağlar uzaq məsafədən görünür (Qurban Bəkirov / Əl-Cəzirə)
Erməni mənbələrinə görə, bu ərazidə 150 mindən artıq əhali yaşayır, lakin bu rəqəmi Azərbaycan tərəfi mübahisəli hesab edir və bunun təxminən 40 minə yaxın olduğu bildirilir. İstənilən halda burada etnik azərbaycanlı yoxdur.
İki onillikdən artıqdır ki, məcburi köçkünlər separatçılar tərəfindən ələ keçirilən evlərinə və torpaqlarına dönməyə ümid edir.
2016-cı ilin aprel ayında ilk dəfə olaraq Azərbaycan hərbçilərinin dördgünlük müharibədə erməni silahlı qüvvələrini əzib onları geri çəkilməyə vadar etməsilə təxminən 20 kvadrat km ərazi Azərbaycan hökumətinin nəzarəti altına keçdi.
Cocuq Mərcanlı müharibə zamanı Azərbaycan əsgərləri tərəfindən tamamilə geri qaytarıldı.
1994-cü ildə atəşkəs əldə olunandan sonra bu iki tərəf arasında ən ölümcül qarşıdurma olub, hər tərəfdən yüzlərlə əsgər və mülki şəxs öldürülüb.
Azərbaycanlıların geri qaytardığı ərazi ermənilərin nəzarətində olan əraziyə nisbətən kiçik olsa da, bu çox sayda məcburi köçkünlər üçün simvolik məna daşıyaraq böyük psixoloji təsir göstərib.
İki ildən artıqdır müddətdə ilk dəfə olaraq, az sayda azərbaycanlı ermənilərin işğal etdiyi torpaqlara qayıtdı və 1994-cü ildən etibarən ilk dəfə olaraq nəzarət xətti dəyişdi.
Oqtay Həziyev 1993-cü ildə yeniyetmə ikən erməni qüvvələrindən bir neçə yüz metr aralıda Cocuq Mərcanlıdan qaçıb.
Oqtay Həziyev Azərbaycanda evinə qayıda bilən azsayda məcburi köçkünlərdən biridir (Şafiq Mandai / Əl-Cəzirə)
"Bu, yaxşı bir hissdir, biz çoxdan itirilmiş torpaqlarımıza qayıtmışıq", o yeni tikilmiş məscidin həyətində Əl-Cəzirəyə dedi.
"Böyüdüyün torpaq həmişə səninlə qalır, ona görə də biz onu geri alanda bura qayıtdım".
Cocuq Mərcanlıdan təxminən bir neçə kilometr şimalda, 1990-cı illərdə atəşə tutularaq dağıdılmış Füzuli rayonunun Aşağı Əbdürrəhmanlı kəndinin çobanyastığı sahələri ilə və dağıntılarla əhatə olunmuş qəbiristanlıq var.
Ermənistan mövqelərindən yalnız bir neçə yüz metr aralıda kiçik təpələr və səngərlərdə snayper atışlarından müdafiə olunan Azərbaycan əsgərlərinin bölməsi yerləşir.
Tez-tez hər iki tərəfdən itkilərlə nəticələnən toqquşmalar baş verir.
2017-ci ilin iyul ayında erməni qoşunları yaxınlıqdakı Alxanlı kəndini atəşə tutarkən azərbaycanlı uşaq və onun nənəsi öldürülüb.
Azərbaycanın yerli hərbi komandiri, mayor Tahir Qulamov, Əl-Cəzirəyə bildirib ki, onun bölmələri üçün münaqişənin şəxsi tərəfi var.
"Buradakı əsgərlərin əksəriyyəti məcburi köçkünlərdir", o güllələrlə oyulmuş məzar daşlarının yanında durarkən dedi.
"Bu qəbirləri görən hər bir əsgər torpağımızı geri qaytarmaq üçün əmr gözləyir".
Toqquşmalar qeyri-müəyyən şərtlərdə qələbə sayılır və 1990-cı illərin əvvəllərindən fərqli olaraq, azərbaycanlıların erməni tərəfi üzərində hərbi üstünlüyə malik olmasına dair inam var.
Dünya Bankının məlumatlarına görə, Azərbaycanın hərbi xərcləri 1994-cü ildə 13,8 milyon dollardan 2015-ci ildə təxminən 3 milyard dollara çatıb.
Ölkənin neft və qaz sərvətinə malik olması ABŞ, Rusiya, Türkiyə və İsraildən olan ən müasir silahların alınması üçün imkan yaradıb.
"Biz ermənilərə 2016-cı ildə yaxşı cavab verdik", - Qulamov dedi və əlavə etdi ki, onun ordusu gələcəkdə baş verəcək hər hansı münaqişədə işğal olunmuş ərazilərin hamısı geri qaytarılanadək döyüşəcək.
"Əlbəttə, mən torpaqlarımızın sülh yolu ilə geri alınmasını istəyirəm, amma sülh yolu ilə olmazsa, müharibə yolu ilə."
Füzulidə atəşə məruz qalmış evlər (Qurban Bakirov / Əl-Cəzirə)
Hərb sahəsindəki irəliləyiş Azərbaycan dövlətinin ÜDM-ni 2004-cü ildə 8,7 milyard dollardan 2014-cü ildə 75 milyard dollara, 2016-cı ilədək isə 37,8 milyard dollara çatdığı onlillik boyu davam edən bum zamanı qazandığı yeganə şey deyil.
Hökumət məcburi köçkünlərin yaşayış şəraitinin yaxşılaşdırılması üçün 1990-cı illərdə tikilmiş köhnə binaların yerində yeni mənzil bloklarının salınmasına xeyli vəsait sərf edib.
Rəsmilər hesab edir ki, 1,2 milyon məcburi köçkün və qaçqınların 350 mindən çoxu bu cür obyektlərə köçürülüb.
Ancaq çox sayda insanın yeni evlər gözləməsi məsələnin miqyasının böyük olduğunu deməyə əsas verir.
Göydələnlər və parlaq alış-veriş mərkəzləri olan paytaxt Bakıda 2000 məcburi köçkün ailənin yaşadığı Sovet dövründən qalan yarıuçmuş tələbə yataqxanasına getmək üçün yalnız beş dəqiqəlik məsafə ayırır.
Bu ərazidə köhnə Sovet binaları son illərdə sakinlər damlarda yeni artırmalar etdiyi üçün daha hündür olub.
Biz Dağlardan gəlmişik. Biz şəhərli deyilik
MAHMUD CEYROV, BAKIDAKI MƏCBURİ KÖÇKÜN
Torpağın üzərində ət və çörək satan evlərə bitişik metal örtüklü kiçik dükanlar var.
Oradan Mahmud Ceyrov evinə, ailənin altı üzvünün yaşadığı asılmış ədyalla ikiyə bölünmüş kiçik otağa qapı açıb.
Elektrik telləri başının üstündən asılmış vəziyyətdədir o və narıncı közərtisi olan işığın yanması üçün iki məftilə doğru uzandı.
Əslən indi erməni nəzarəti altında olan Füzulinin kəndindən olan Ceyrov və ailəsi 20 ildən çoxdur ki, digər minlərlə insanla yanaşı Bakının mərkəzindəki kiçik daxmada yaşayıblar.
Lakin yaxın gələcəkdə daha yaxşı yaşayış şəraitinin olacağına dair verilən vəd onu həyəcanlandırmır.
"Buranı yenidən qurmaq üçün kiməsə ehtiyacım yoxdur", o dedi.
"Mənə öz torpağım lazımdır ... mən yalnız torpağıma qayıdarkən və öz evimi qurduğum zaman xoşbəxt olacam.
"Biz dağlardan gəlmişik, şəhərli deyilik."
Azərbaycanın paytaxtı Bakıda məcburi köçkünlər yarıuçmuş binada yaşayırlar (Şafiq Mandai / Əl-Cəzirə)
Şafiq Mandai
