Uzun illərdir ərəb mənbələrində Azərbaycanla bağlı tədqiqatlar aparan Qahirə Universitetin doktoru və Misirdəki Azərbaycan diasporunun sədri, tədqiqatçı-alim Seymur Nəsirovun "Ərəb elminin inkişafında azərbaycanlı alimlərin səyləri" adlı kitabı ərəb ölkələrində ən məşhur nəşriyyatlardan olan "Dar Alsalam" Kitab Evi tərəfindən çap olunub.
Ərəb ölkələrinin elmi ictimaiyyəti tərəfindən böyük maraqla qarşılanan bu qiymətli tədqiqat əsəri ərəb dünyası ilə bağlı olan Azərbaycan tarixinin uzun bir dövrü haqqında Qahirə və İslam mədəniyyətinin mərkəzi hesab olunan digər şəhərlərin kitabxanalarında, o cümlədən Əl-Əzhər Universitetində İslam dininin tədrisi üzrə ixtisaslaşmış elm mərkəzlərinin arxivlərində ölkəmizə aid çoxsaylı mənbələrin tədqiqinin məhsuludur. Bu məxəzlərin yenidən tədqiqi Azərbaycan tarixinə və ədəbiyyatına bəlli olmayan adları və faktları ortaya çıxara və yaradıcılığı haqqında səthi məlumatlar olan Azərbaycan alimlərinin yeni əsərləri və ya onlara istinadları aşkarlaya bilər.
Müəllif Əl-Əzhər Universitetində təhsil aldığı müddətdə ərəb mənbələrində Azərbaycana aid olan yeni tarixi həqiqətlərin üzə çıxarılması və bununla da tariximizin bəzi naməlum səhifələrinin yenidən öyrənilməsi işinə töhfə vermək arzusu ilə bu sahədə araşdırmalara başlayıb. O, iyirmi ildən artıq davam edən bu fəaliyyəti çərçivəsində minlərlə müxtəlif mənbələrə müraciət edərək hər bir azərbaycanlıya fəxarət hissi verəcək şanlı tariximiz və görkəmli şəxsiyyətlərimiz barəsində yeni faktları üzə çıxarmağa müvəffəq olub.
Kitabda orta əsərlərin ərəb alimləri və mütəfəkkirlərinin sitatları yer alıb. Belə ki, XIII əsr ərəb alimi İmam Cəzəri Azərbaycanın Mərənd şəhərindən bəhs edərkən yazırdı: “Azərbaycan elmin hər bir sahəsində dahi alimlər yetişdirib”. Digər orta əsr ərəb mütəfəkkiri İmam Səməani isə “Əl-Ənsab” əsərində qeyd edib: “Azərbaycan qədimdən ta bu günə qədər alimlərin yetişdiyi bir diyardır”.
Müəllif diqqətə çatdırıb ki, XI əsr ərəb alimi Əbu Tahir Əs-Siləfi isə Azərbaycan ilə Əndəlüs (İspaniya) arasında müqayisə apararaq, Şərqdə Azərbaycanın, Qərbdə isə Əndəlüsün elm və ədəbiyyatda xüsusi rolunu qeyd edib. Bundan başqa, mötəbər alim İbn Aşur “Təhrir və Tənvir” kitabında müqəddəs Qurani-Kərimin “Ğaşiyə” surəsinin 16-cı ayəsində cənnət təsvirindən bəhs olunarkən Azərbaycan adlı xalçaya eyham edildiyini bildirir. O, ayəni şərh edərkən yazır ki, burada işlənən “zərabiy” “zərbiyə” kəlməsinin cəmi olaraq, boyanmış, yumşaq yundan toxunmuş kilim və ya xalça nəzərdə tutulur. Xalçanı varlı və maddi imkanı yüksək olan insanların bəzək və üzərində oturmaq üçün yerə sərdiklərini yazan İbn Aşur “Zərbiyə” kəlməsinin ərəb dilinə xas inversiya olunmuş formada Azərbaycana işarə edildiyi qənaətindədir.
Tədqiqat əsərində qeyd olunub ki, Azərbaycanın qədim xalçaçılıq sənətinin dünyada şöhrət qazandığını və bu ənənələrin günümüzə qədər gəlib çıxdığını nəzərə alsaq, burada güclü əsasın olduğunu görərik. Daha sonra müəllif Qurani-Kərimin “əl-Kəhv” surəsinin 86-cı ayəsini şərh edərkən buyurur: “Bu ayədəki “Əynin Həmiətin” sözlərinin mənası qara palçığa qarışmış çeşmədir. Görünür ki, bu quyular Xəzər dənizi sahilində, Bakı şəhərindəki və hal-hazırda da orada mövcud olan neft quyularıdır. Təbii ki, müqəddəs Quranda bu cür pozitiv anlamda Azərbaycana istinad hər bir azərbaycanlı üçün böyük qürur mənbəyidir.
Kitabda diqqətə çatdırılıb ki, XV əsrdə Misirin baş həkimi əslən Azərbaycandan olan həkim Fəthullah İbn Nəfis olub. Azərbaycanlı hüquqşünas–alim Əfdələddin Əl-Xunci XIV əsrdə Misirin Qazilər qazisi, yəni baş hakimi vəzifəsini tutub.
XIV əsrdə Qahirədə yazıb-yaratmış azərbaycanlı ərəbşünas dilçi alim Cəmaləddin İbn Həcibin ərəb dilinin qrammatikasına həsr olunmuş kitabı bu günə qədər Misirin ali təhsil müəssisələrində tədris vəsaiti kimi istifadə olunur.
Müəllif vurğulayıb ki, Azərbaycan tarixşünaslığında rast gəlinməyən digər maraqlı məqam ərəb tarixi mənbələrində “Səlib yürüşləri”nin qarşısının alınmasında, İslamın xilas edilməsində və müsəlmanların torpaqlarının işğaldan azad edilməsində əvəzsiz xidmətləri olan sərkərdə Sultan Səlahəddin Əyyubinin Azərbaycandan olması barədə söylənilən fikirlərdir. XVI əsrin əvvəllərində yaşamış ərəb alimi İbn Xəllikan “Vəfuyyat əl-Əyan” əsərində yazılır ki, tarixi mənbələrə görə, Sultan Səlahəddin Əyyubi və əyyubilər ailəsi Azərbaycanın şimalında yerləşən gürcülərin ölkəsinə yaxın Duvin şəhərindəndir və tarixçilərin bu barədə yekdil rəyi var. Bundan əlavə, XIII əsrin ikinci yarısında yaşamış tarixşünas alim İbn əl-Əsir (Əl-kamil fi əl-tarix), XIV əsrdə yaşayıb yaratmış İmam Zəhəbi (Siyər- əl-ələm əl- nubələ), XV əsrin əvvəllərində yaşamış Təğribərdi (“Məradd əl-lətafə”) və başqaları da Səlahəddin Əyyubinin Azərbaycandan olduğu qənaətindədirlər.
Kitabda ərəb mənbələrində dahi Azərbaycan şairi və mütəfəkkiri Nizami Gəncəvi ilə bağlı tədqiqatların nəticələri də yer alıb. Qeyd olunub ki, XIII-XIV əsrlərdə yaşamış coğrafiyaşünas alim əl-Qəzvini “Əsar əl-biləd və əxbar əl-ibəd” əsərində Azərbaycanın qədim şəhəri Gəncə haqqında yazarkən dahi Azərbaycan şairi Əbu Məhəmməd Nizamidən – Nizami Gəncəvidən- bəhs edir. Gəncənin coğrafiyası, tarixi və sakinlərinin əsas məşğuliyyətindən bəhs edən alim Əbu Məhəmməd Nizaminin dahi və müdrik şair olduğunu, onun “Xosrov və Şirin”, “Leyli və Məcnun”, “Sirlər xəzinəsi” və “Yeddi gözəl” kimi əsərləri yazdığını diqqətə çatdıraraq, şairin hicri tarixi ilə 590-cı ildə vəfat etdiyini bildirir.
Qeyd edək ki, bu, müəllifin ikinci kitabıdır və burada ərəb mənbələrinə istinad edərək iki yüzə yaxın azərbaycanlı ədib və alimdən bəhs olunub.
Misir, Əlcəzair, İordaniya, İraq, Livan, Sudan və digər ərəb ölkələrinin kütləvi informasiya vasitələri azərbaycanlı tədqiqatçı-alimin yeni kitabı haqqında geniş məqalə və xəbərlər dərc ediblər.
