Azərbaycan müxtəlif məzmunlu  və müxtəlif dövrləri əhatə edən qiymətli əlyazma əsərlər ilə zəngin elm və  mədəniyyət mənbələrinə sahib olan ölkələrdən biridir. Bu mühim mənbələrin araşdırılması bir çox tarixi hadisələrin, eləcə də mədəniyyət və elm sahələrinə dair uğurlu fəaliyyətlərin şəxs və əsərlərinin  ortaya çıxmasına səbəb olur. Azərbaycan əlyazma kitabları mövzu və məzmun baxımından zəngin oldugu kimi,  onların  yazılma tarixi də qədimdir. Orta əsrlərdən başlıyaraq, Azərbaycanın ayrı ayrı bölgələrində əlyazma kitab sənəti ilə məşğul olan çox sayda katib, xəttat, müzəhhib, rəssam və cildçilər fəaliyyət göstərmişlər. Onlar saray kitabxanalarında, mədrəsələrdə , müxtəlif telim ocaqlarında, məscidlərdə  və  evlərdə əlyazma kitap hazırlamaqla məşğul olmuşlardır.  Müasir dövrd  Fizuli adına Əlyazmalar İnstitutunda ister Azərbaycan, istərsə də digər Şərq ölkələrinini mədəniyyət tarixinin öyrənilməsi üçün son dərəcə əhəmiyyətli əlyazmalar mühafizə edilir.  Azərbaycan əsrlər boyu ərəb  və farslarla sıx dini, edebi  və mədəni  əlaqələrinin sayəsinde təbii haldır ki, türk dilində olduğu kimi, bu xalqların dilində yazılmış əlyazma əsər  nüsxələri mövcuddur .  Hal-hazırda  Füzuli adına  Əlyazmalar  İnstitutunda  türk, ərəb və farsdilləri başda olmaqla tibb, fəlsəfə, ədəbiyyat, dilçilik, astronomiya, məntiq, tarix, çoğrafiya, riyaziyyat   və İslam ilahiyyatına dair  əsərlərin  əlyazma  və əski çap kitabları, Azərbaycanda yaşamış bəzi məşhur şəxslərinin arxiv sənədləri ilə birlikde  40 minə yaxın material qorunmaqdadır. Bu materialların  arasında elmin müxtəlif sahələrində böyük xidmət göstərmiş bir sıra məşhur Qarabağlı  alimlərin əlyazmaları da mövcuddur. Elm tarixində şərəfli yer tutan bu alimlərin əsərləri həm mətn olaraq, həm də tərtibatı baxımından  dünya kitab xəzinəsinin gözəl nümunələridir. Biz tədqiqata  Qarabağın eləcə də Azərbaycanın elm və mədəniyyətinin inkişafında özünəməxsus payı olan Mir Möhsün Nəvvabın əlyazmalarını  və Natəvanın “Gül dəftərini” cəlb etmişik .    

 

 Mir Möhsün ibn Hacı Seyyid Əhməd Nəvvab Qarabaği  Şuşa şəhərində 1833-cü ildə anadan olmuşdur. Təhsilini Şuşada alan  Nəvvab   türk, ərəb, fars dilləri  ilə yanaşı riyaziyyat və   O, həmçinin ədəbiyyat və müsiqi kimi  sahələrdə də hərtərəfli biliyə yiyələnmişdir. Çoxşaxəli yaradıcılığa malik Nəvvab  rəssam kimi ornamental divar rəsmləri də çəkmiş, gözəl xətlə yazdığı əlyazma əsər nüsxələrinin və şəxsi mətbəəsində  daşbasma üsulu ilə çap etdiyi kitabların illüstrasiyalarını çəkmişdir.  Çoxsaylı şeirlərin müəllifi olan Nəvvab, müxtəlif elm sahələrini əhatə edən türk və fars dillərində  əsərlərdə yazmışdır. Bu əsərlərdən klassik Şərq musiqisi haqqında “Vüzuh əl-ərqam”, ədəbiyyata aid “Təzkireyi Nəvvab”, “Divani əşari türki” , “Kəşf əl- əl-həqiqeyi məsnəvi”,   tarixə dair “Bəhr əl-həzən, “Tarixi rəzmi ermeni və müsəlman” və digər elmi ədəbi-bədii əsərlərin də müəllifidir.  Mir Möhsün Nəvvab 1918-ci  ildə Şuşa şəhərində vəfat etmişdir [  2, s.18;  6, s. 192]. Nəvvabın  həyat və yaradıcılığı haqqında bu qısa məlumatla kifayətlənərək, bildirmək istərdik ki, hal-hazırda onun əsərlərinin otuzdan çox əlyazma nüsxəsi Füzuli adına Əlyazmalar İnstitutunda saxlanılır.  Biz bu nüsxələrdən  avtoqraf olanların  bir neçəsini misal göstərmək istəyirik. Belə ki, Nəvvabın  “Divani-əşari-farsi” adlı  fars dilində iki avtoqraf divan nüsxəsi mühafizə edilir. Əlyazmalara  fars dilində qəzəl, rübai, Hafiz Şirazi və Sədi Şirazinin şeirlərinə yazılmış təxmislər daxil edilmişdir.  1898-ci ildə  yazılmış nüsxədə  Nəvvabın bəzi şairlərin şeirlərinə cavab olaraq yazdığı  nümunələrdə vardır. Bu nüsxədə Nəvvab   görkəmli Qarabağlı şəxsiyyətlərin (Uğurlu bəy Qarabağinin oğlu Rəhim bəy  , İbrahim xan Cavanşirin nəvəsi Cəfərqulu xan ,Şeyxülislam Axund Əhməd və s.) vəfat tarixlərini qeyd etmişdir.  Əlyazmalar İnstitutunda  Nəvvabın  Həzrət Hüseynə həsr olunmuş 12 mərsiyədən ibarət “Dəvazdəh bənd”  adlı avtoqraf əsəri də    mühafizə edilir.  1897-ci ildə fars dilində yazdığı əsər məcmuəyə  (261b-265a)  daxil edilmişir. Müəllif tərəfindən əsərin sərlövhəsi qızılı, yaşıl və göy rənglərdən istifadə edilərək yazılmışdır. Bu əsərin avtoqraf olmayan daha üç  nüsxəsi institutda qorunmaqdadır.