Qarabağ müharibəsi bitsə də, diplomatik gərginliklər hələ də davam edir. Belə ki, müharibə dövründə tərəfsizlik görüntüsü yaradan Rusiya indi Qarabağda sözün əsl mənasında söz sahibinə çevrilib. Artıq Azərbaycan cəmiyyəti, ölkə rəhbərliyi də rusiyalı sülhməramlıların üzərilərinə düşən vəzifəni düzgün yerinə yetirmədiklərini, özlərinə aid olmadığı işlərlə məşğul olduqlarını bildirilər.
Moskvanın regionda güclənməsi, Qarabağdakı sülhməramlılar adı altında Azərbaycanda Rusiya hərbi mövcudiyyətinin fakta çevrilməsi Qərb dövlətlərini də ciddi narahat edir. Rusiyanın regiondakı özbaşına fəaliyyəti isə artıq yeni siyasi strategiyanın meydana gəlməsini zəruriləşdirir.
Əslində, Rusiyanın mövqeyini fürsətdən istifadə etmək kimi dəyərləndirmək olar. Otuz ilə yaxın müddətdə danışıqlarda uğursuzluğun simvoluna çevrilən ATƏT Minsk qrupu Qərbin Qarabağ məsələsindən kənar qalmasının əsas səbəbidir. Rusiya yaranmış imkandan istifadə edərək, bölgədə həlledici rolu üzərinə götürdü.
Digər tərəfdən, ermənipərəst Fransa dövlətinin müharibə dönəmində tutduğu mövqe, Azərbaycan və Türkiyə ilə kəskin münasibətlər sərgiləməsi Parisin timsalındakı Qərb nümayəndələrini Qarabağ probleminin həllindən bir qədər də kənarlaşdırmış oldu. Həm Avropa, həm də Amerika Fransanın ermənipərəst mövqeyini dəstəkləməklə nəyinsə əldə edilməsinin mümkün olmayacağını yaxşı anlayır. Üstəlik okeanın hər iki tərəfi, Rusiyanın Qarabağda təkbaşına hökmranlıq etməsinə göz yummaq niyyətində deyil. Bu səbəbdən də, formalaşmaqda olan yeni strategiya oyuna yeni qüvvələrin daxil olmasını zəruri edir. Belə bir qüvvə isə Azərbaycan ilə yaxın münasibətləri, eləcə də Ermənistanla normal əlaqələri olan London ola bilər. Hətta iş o yerə çatıb ki, bəzi dairələrdə Böyük Britaniyanın çökmüş Minsk qrupunun rəhbərliyinə gətirilərək, bu birliyə yeni nəfəs vermək barədə danışırlar.
.jpg)
Məsələ ilə bağlı Britaniyalı siyasi ekspert Neyl Uatson Eurasia Diary-yə müsahibəsində ətraflı açıqlama verib.
- Türkiyəni qismən çıxmaq şərtilə, Rusiyanın hazırda Qarabağda yeganə söz sahibi olması, digər tərəfdən də Minsk qrupunun bütün məsələlərdən kənar qalması Qərb tərəfini ciddi narahat edir. Sizcə Qərb bu sahədə yaxın gələcəkdə nə kimi addımlar ata bilər?
- Mənim fikrimcə, Qərb tərəfi Rusiyanın bölgədə hökmranlığını bərpa etməsinə, eyni zamanda Rusiya hərbi qüvvələrinin Azərbaycan torpaqlarında yerləşdirilməsinə göz yummaqda böyük xəta etdi. ATƏT-in Minsk qrupu, 28 illik “danışıqlar” dövründə tamamilə yarıtmaz bir təşkilat olduğunu sübut etdi. Bu, həmsədr ölkələr - Rusiya, Fransa və ABŞ-da çox geniş yayılmış erməni lobbisinin təsirinin olması ilə əlaqəli idi. Bundan əlavə, hər üç ölkə, xüsusən də Rusiya Dağlıq Qarabağda status-kvonun qorunması və mövcud şəraitdən istifadə edərək hegemonluğunu qoruyub saxlamaqda maraqlı idi. Ermənistan və Azərbaycan hər ikisi keçmiş Sovet respublikası olduqları üçün Rusiyanın barışığı təmin etməsi və vəziyyətdən öz xeyrinə istifadə etməsi labüd idi.
Daha ideal həll yolu BMT-nin bölgəyə sülhməramlı qüvvələr yerləşdirməsi olardı, lakin 1993-cü ildə erməni işğalına qarşı BMT Təhlükəsizlik Şurasının dörd qətnaməsini qəbul etmək xaricində, BMT onların həyata keçirilməsi və sülhün qorunması ilə bağlı heç bir təşəbbüs göstərmədi. Eyni sözləri Avropa Şurası və digər beynəlxalq qurumlar haqqında da söyləmək olar.
Bölgədəki Rusiyanın üstünlüyü indi bölgədə bir sülhməramlı qüvvə olaraq ən azı ilk beş il müddətinə təsis edildi. Əgər Qərb öz hegemon mövqeyini kənara qoyub daha adekvat addım atmaq istəsə, ATƏT-in Minsk Qrupunu, azad edilmiş bölgələrdə sülh və yenidənqurmanın bərpasına nəzarət edən, tərəflər üçün məqbul olan təsirli bir qurumla əvəz etməlidir. Bundan əlavə, hər üç tərəf - Azərbaycan, Ermənistan və Rusiya Federasiyası üçün məqbul olacaq bir sülhməramlı qüvvə bir araya gətirilməli, yeri gəldikdə barışıq müqaviləsi yeniləndikdə Rusiya Sülhməramlıları ilə birlikdə xidmət etməli və yaxud da onları əvəz etməlidir.
- Keçmiş diplomat Metyu Brayza, Fransa müharibə zamanı qərəzli olduğu üçün nüfuzunu itirib. İndi bəzi dairələrdə Qərbin Qarabağ məsələsinə qarışmaq üçün İngilis modelindən istifadə edəcəyi barədə söhbət gəzir. Bu nə dərəcədə realdır?
- Səfir Brayzanın fikirlərinin tamamilə doğru olduğuna inanıram. Prezident Macronun və ümumilikdə Fransa hakim dairələrinin əksəriyyətinin ermənipərəst, anti-Azərbaycançı və eyni zamanda islamofobik mövqedə olması faktdır. Böyük Britaniya isə hər zaman istər müharibə, istərsə də digər məsələlərdə Azərbaycanı hər zaman dəstəkləyib. Əsl multikulturalizmə və keçmiş Fransız müstəmləkələrindən olan müsəlmanların Fransız cəmiyyətinə inteqrasiyasına nail ola bilməyən Fransadan fərqli olaraq, İngiltərədə hazırda təxminən 300-ə yaxın millət mövcuddur. Azərbaycanda da heç bir etnik və ya dini qrupa qarşı dövlət rəhbərli tərəfindən də bir ayrı-seçkilik yoxdur və bu, Azərbaycan hökumətinin və xalqının özünəməxsus tolerantlığını əks etdirir. Münaqişə boyunca İngiltərə baş verən dağıntılara şahid oldu və indi öz təcrübəsindən azad edilmiş əraziləri bərpa etmək və yenidən qurmaq üçün istifadə etməyi planlaşdırır.
- Britaniyanın Avropa Qonşuluğu və Amerika üzrə Dövlət Naziri Uendi Morton öncə Azərbaycana, sonra da Ermənistana səfər edib. Qeyd edim ki, Britaniya Qarabağı Azərbaycanın bir hissəsi kimi tanıyan dövlətdir, həmçinin Ermənistanla da düşmən deyil. Sizcə bu gələcəkdə Britaniyanın Qarabağ məsələsində fəallaşmasına gətirib çıxara bilərmi?
- İngiltərə, bütün digər ölkələrdə olduğu kimi, Qarabağdakı qanunsuz rejimin suverenliyini heç vaxt tanımayıb. Şübhəsiz ki, xanım Morton Azərbaycana səfərindən dərhal sonra Ermənistanı ziyarət etdi və bir müddət fasilədən sonra İrəvanda yeni Britaniya səfirliyi açıldı. İnanıram ki, xanım Morton, İngiltərə hökumətinin təmsilçisi olaraq, vəziyyətə sırf humanitar və iqtisadi baxımdan yanaşır. Bunun səbəblərindən biri də davamlı sülhə, qarşılıqlı anlaşmaya nail olmaq və işğaldan azad edilmiş ərazilərdə yenidənqurma işləri aparmaq üçün İngiltərənin hər iki ölkədə diplomatik iştirakı olmasıdır. Bu, Dağlıq Qarabağın statusu ilə bağlı veriləcək son qərar zamanı xüsusilə vacib olacaqdır, çünki bu, ermənilərin azərbaycanlılarla birgə yaşamalı olduğu bir bölgə olacaqdır. Bundan əlavə, İngiltərənin Ermənistandakı mövcudluğunun əsas səbəbi, əvvəllər Rusiya və erməni diasporunun dəstəyinə bağlı olan Ermənistan iqtisadiyyatının inkişafına kömək etməkdir.
Elnur Ənvəroğlu
