"Təcrübə gələcəyini quracaq!" - Bu cümlə universitet auditoriyalarında gənclərə verilən ilk məsləhətlərdən biridir. Amma bu ifadə həqiqətən də doğrudur mu? Təcrübə proqramları gənclərin arzularını reallığa çevirən  platformadır, yoxsa müasir əmək bazarında onların ucuz işçi qüvvəsi kimi istifadə edildiyi bir tələ?

Bu sual günümüzdə tez-tez müzakirə olunur. Bir tərəfdən, təcrübə proqramları gənclərə real iş təcrübəsi, şəbəkələşmə və peşəkar inkişaf üçün imkan yaradır,  digər tərəfdən isə bəzi hallarda onlar gənclərin əməyindən sui-istifadə edilməsinə səbəb olur. Müasir dövrdə hər iki həqiqət mövcuddur. Bu yazıda, təcrübə proqramlarının əsl mahiyyətini araşdıraraq onların faydalarını və problemlərini obyektiv şəkildə təhlil edəcəyik. Gəlin bu mexanizmin karyera qurmaq üçün  vasitə, yoxsa gənclərin istismarı üçün bir mexanizm olduğunu birlikdə araşdıraq

Təcrübə Proqramlarının Parlaq Üzü
Təcrübə proqramları, xüsusən də inkişaf etməkdə olan bazar iqtisadiyyatlarında gənclər üçün böyük imkanlar yaradır. Real iş mühitində işləmək, praktiki təcrübə toplamaq, və ən əsası, gələcək üçün lazım olan şəbəkə (network) qurmaq imkanı təcrübə proqramlarının ən çox təriflənən cəhətləridir.

1. Praktiki Təcrübə
Təcrübə proqramları gənclərə nəzəri bilikləri real iş mühitində tətbiq etməyə imkan verir. Bu proses yalnız universitetdə öyrənilən biliklərin möhkəmləndirilməsinə yox, həm də iş dünyasının reallıqlarını öyrənməyə şərait yaradır. Məsələn, bir marketinq tələbəsi təcrübə zamanı sosial media strategiyalarını tətbiq etməklə real kampaniyaların nəticələrini görə bilir. Bu, yalnız nəzəriyyə ilə kifayətlənməyib, həm də  peşəkar dünyaya inteqrasiya üçün mühüm addımdır.

2. Şəbəkələşmə (Networking)
Dünyanın ən böyük şirkətlərində işləyən peşəkarların əksəriyyəti uğurlarının bir hissəsini əlaqələrinə borclu olduğunu etiraf edir. Təcrübə proqramları gənclərə mütəxəssislərlə tanış olmaq, onlardan öyrənmək və gələcək karyera addımlarını planlaşdırmaq üçün unikal fürsətlər yaradır. Təcrübə keçmiş  gəncin həmin şirkətdə işə qəbul olunma ehtimalı da xeyli artır.

3. Karyera Perspektivlərinin Dəqiqləşdirilməsi
Təcrübə zamanı gənclər istədikləri sahənin onlara həqiqətən uyğun olub-olmadığını müəyyən edə bilirlər. Məsələn, İT sahəsində təcrübə keçən bir şəxs proqramlaşdırmanın onun üçün olmadığını, lakin layihə menecmenti sahəsinə daha çox maraq göstərdiyini kəşf edə bilər. Bu, gələcəkdə səhv qərarlar vermənin qarşısını alır.

4. CV-ni Gücləndirmək
Bugünkü əmək bazarında "iş təcrübəsi" olan namizədlərə üstünlük verilir. Təcrübə proqramları gənclərin CV-lərindəki boşluqları doldurur, onların işəgötürənlər qarşısında daha inamlı görünməsini təmin edir.

 
Təcrübə Proqramlarının Kölgəli Üzü
Təcrübə proqramlarının parlaq üzü bizə az qala "dünyanı vəd edir". Amma hər şey göründüyü qədər mükəmməl deyil. Təcrübə proqramlarının ən çox tənqid olunan tərəfi onların bəzi hallarda gənclərin əməyinin istismarına çevrilməsidir. Təcrübəçilər çox vaxt real işçilərin gördüyü işləri yerinə yetirir, lakin bunun qarşılığında nə əməkhaqqı, nə də karyera perspektivi əldə edə bilirlər. Bu, onları həm fiziki, həm də mənəvi baxımdan tükəndirir.

Pulsuz İş Gücü
Bir çox şirkət təcrübə proqramlarını ucuz, hətta pulsuz işçi qüvvəsi əldə etmək vasitəsi kimi istifadə edir. Xüsusən də böyük şəhərlərdə fəaliyyət göstərən bəzi şirkətlər gənclərin arzularını manipulyasiya edərək, onlara minimum şərtlərlə çox iş yükləyir. Təcrübəçilər saatlarla işlədilir, lakin heç bir real dəyər qazanmır.

Həddən Artıq İş Yükü
Araşdırmalar göstərir ki, təcrübəçilər bəzən adi işçilərin yerinə çalışdırılır. Məsələn, bir media şirkətində təcrübəçi tam ştatlı jurnalistlərin gördüyü işi görsə də, bunun üçün nə maaş alır, nə də öz əməyi qiymətləndirilir. Bu hal bir çox gənci ümidsizliyə və peşəkar sahədən uzaqlaşmağa məcbur edir.

Perspektivsizlik
Təcrübə proqramının sonunda iş təklifi almaq ehtimalı çox vaxt real olmur. Şirkətlər, adətən, yeni təcrübəçiləri cəlb etməklə bu prosesi davam etdirir və köhnə təcrübəçilərin əmək bazarında kənarda qalmağına səbəb olur.

Psixoloji Təzyiq
Bir çox hallarda təcrübəçilər  ciddi  dəstək almadan yüksək nəticələr gözlənilən mühitdə işləyirlər. Onlardan iş dünyasında tam təcrübəli biri kimi davranmaları gözlənilir, lakin bunun üçün nə təlim, nə də resurs təmin edilir.

Bəs  Təcrübə Proqramları Niyə İstismara Çevrilir?

Qanunvericilik Boşluqları: Təcrübə proqramları ilə bağlı bir çox ölkədə dəqiq qanunvericilik yoxdur. Təcrübəçilərin hüquqları və şərtləri çox zaman aydın şəkildə müəyyən edilməyib.
Şirkətlərin Maraqları: Bir çox şirkət gəncləri ucuz işçi qüvvəsi kimi görür və onların real inkişafını prioritet kimi qəbul etmir.

Maarifləndirmə Problemi: Gənclər təcrübə proqramları seçərkən çox vaxt emosional qərar verir, şərtləri və perspektivləri düzgün araşdırmır.
 
Bəs Həll Yolu Var?
Bu vəziyyəti düzəltmək üçün həm şirkətlər, həm də dövlətlər tərəfindən atılması vacib addımlar var:

Şəffaflıq və Standartlar: Təcrübə proqramlarının şərtləri və gözləntiləri aydın şəkildə müəyyən edilməli, gənclərə əvvəlcədən bu barədə tam məlumat verilməlidir.
Əməkhaqqı və Təminatlar: Təcrübəçilər üçün minimum əməkhaqqı standartı müəyyən edilməli, onların sosial hüquqları qorunmalıdır.

Maarifləndirmə Kampaniyaları: Gənclər, xüsusən də tələbələr, təcrübə proqramlarının real şərtləri barədə məlumatlandırılmalıdır.

Dövlət Nəzarəti: Dövlətlər təcrübə proqramlarının gedişatını monitorinq etməli, sui-istifadə hallarına qarşı sərt tədbirlər görməlidir.
 
Təcrübə proqramları düzgün tətbiq edildikdə gənclərin inkişafı üçün əvəzsiz bir vasitədir. Onlar yalnız gənclərə iş həyatını tanıtmaqla kifayətlənmir, həm də cəmiyyətə istedadlı və bacarıqlı işçilər qazandırır. Amma bu proqramların istismara çevrilməsi həm gənclərin, həm də cəmiyyətin itirəcəyinə səbəb ola bilər. Buna görə, hər birimiz təcrübə proqramlarını daha ədalətli və faydalı hala gətirmək üçün çalışmalıyıq. Çünki gənclərin gələcəyi yalnız onların əllərində deyil, həm də bizim onları necə dəstəklədiyimizdən asılıdır.

Şahlar RUHİ/EDnews