Avropanın çayları uzun müddətdir ki, süni bəndlərlə bağlanıb. Lakin yeni hərəkat əksəriyyəti köhnəlmiş bu bəndləri sökərək çayların yenidən sərbəst axmasına zəmin yaradır.
Ednews bbc.com istinadən xəbər verir ki, Üç il əvvəl Finlandiya öz ərazisindən keçən Kokkolanyoki (Hiitolanjoki) çayında bəndləri sökməyə başladıqdan sonra vəhşi qızılbalıq yenidən təəccüblü şəkildə görünməyə başladı.
Dəniz kənarında görünən ölkənin vəhşi qızılbalığı illər sonra çaya qayıdırdı. Finlandiya Təbii Sərvətlər İnstitutundan ekoloq Pauliina Louhi üçün bu, ekosistemin bərpa olunmağa başladığının əlaməti idi.
"Təkcə yetkin qızılbalıq deyil, çoxlu gənc qızılbalıq da var idi. Onlar artıq çayın aşağı qatlarında çoxalırdılar. Bənd söküləndən sonra buranı görəndə göz yaşlarımı saxlaya bilmədim".
Çay nəsli kəsilməkdə olan şirin su qızılbalıqlarının Rusiya yaxınlığındakı Ladoqa gölündən Finlandiyaya əsas miqrasiya yolu idi. Lakin 1911-1925-ci illər arasında üç su elektrik stansiyasının (SES) işə salınması qızılbalıq balıqları ilə onların kürü tökmə yerləri arasında maneələr yaratdı. Digər balıqlar, məsələn, qızılbalıq və alabalıq, 100 il bölünmüş çayın Fin tərəfində qapalı qaldı. 2021-ci ildə ilk bəndin götürülməsindən sonra beş kürütökmə yuvası aşkar edildi. Bir il sonra o, hər hektardan 200 bala balığı ilə rekord qırdı.
2023-cü ilin dekabrında çayın ən yuxarı hissəsindəki Ritakoski bəndinin götürülməsindən sonra balıqlar çayın yuxarı axınına və qollarına sərbəst keçid əldə etdilər. Üç bəndin götürülməsi onilliklərin zəhmətinin məhsulu idi. Tədqiqatlar təkcə çayın sağlamlığını deyil, həm də iqtisadi təsirlərini nəzərə alıb.
Qiymətləndirmələrə görə, SES-lərlə elektrik enerjisinin istehsalı, xüsusən texniki xidmət və ətraf mühitin mühafizəsi xərclərini nəzərə alsaq, stansiya sahibləri üçün daha sərfəli deyildi. Beləliklə, bəndlər satılaraq dağıdıldı.
Hiitolanjoki çayının yuxarı hissəsindəki bəndin götürülməsi ilə balıqların miqrasiya yolu yenidən açılıb.
Finlandiya bəndləri sökən yeganə ölkə deyil. Avropada bir çox bəndlər ya istismar müddətini başa vurur, ya da təmir xərcləri onların təmin etdiyi faydalara kölgə saldığı üçün sökülür.
Eynilə, ABŞ-da lisenziyası yenilənmək üzrə olan bir çox bəndlərin xidmətə yararlı olub-olmaması müzakirə olunur.
Təkcə böyüklər deyil, milyonlarla kiçik bəndlər Avropa çaylarının sərbəst axmasına mane olur.
Yaxın vaxtlara qədər Avropada çayların axınının bəndlərlə bölünməsinin hərtərəfli təhlili aparılmamışdı. Amma indi belə bir işin varlığı bəndlərin qaldırılmasını dəstəkləyir.
Avropa və ABŞ kimi sənayeləşmiş bölgələrdə çaylar nəqliyyat, kənd təsərrüfatı üçün su təchizatı, suötürücülər və SES-lər kimi müxtəlif məqsədlər üçün əsrlər boyu dəyişdirilmişdir.
Tədqiqatçıların fikrincə, uzunluğu min kilometrdən çox olan dünya çaylarının üçdə birindən çoxu bütün məcrası boyunca sərbəst axır.
Xəyal Ramiz
