Mixail Magid
publisist, Yaxın Şərq üzrə ekspert, özəl olaraq Eurasia Diary üçün
İranda hazırki etiraz hərəkatı həddindən artıq ziddiyyətlidir və iştirakçılarına və səslənən şüarlara görə 2009-2010-cu illərdə baş verən uğursuz yaşıl inqilabdan çox fərqlənir. Həmin vaxt milyonlarla insan iri şəhərlərdə küçələrə çıxaraq dini mühafizəkar Əhmədinejadın qalib gəldiyi seçkilərdə saxtakarlığa yol verildiyinə qarşı etiraz edirdilər.
Etirazçılar bir tərəfdən İranda dini rejimə son qoyulması (vilayət-ə-fakih) tələb edirlər. Başqa sözlə nümayişçilərin bir hissəsi cəmiyyətin səlahiyyətləri məhdud olan (2009-cu il seçkilərinin timasalında isə hətta bunun belə edilməsinə icazə verilmədiyi) prezidentin seçiləcəyi rejimi dağıtmaq istəyir. Ali hakimiyyət xalq tərəfindən seçilən dini lider (rahbar) Ali Xamenei, din adamları və İran İnqilab keşikçiləri Ordusunun əlindədir. Etirazçılar İslam dövləti əvəzinə adi parlamentli demokratiya uğrunda çıxışlar edir. Bundan əlavə onlar geyimlərlə bağlı qadağaların götürülməsini və insanların hakimiyyətdə olan din adamları, dini avtoritetlər tərəfindən yönləndirilməsinin dayandırılmasını tələb edir.
Lakin nümayişçilər arasında cəmiyyətin ən yoxsul təbəqəsindən çıxanlar var. Onlar siyasi sitemin dəyişdirilməsi və qadınların məcburi olaraq hicab geyinməsindən daha çox qiymətlərin artması, işsizlik (İranda işsizlik 12%-ə çatıb, gənclər arasında isə işsizlik həddi 40%-dir). Hazırda etirazların başlanmasında indiki liberal və islahatçı prezident Ruhaninin rəqibi Rəisinin təşəbbüskar olduğuna dair sübutlar var. Ola bilsin ki, qatı mühavizəkar şəhər sayılan Məşhəddə ilk etiraz aksiyanın keçirilməsi məhz Rəisinin tərəfdarlarının təşəbbüsü olub. Bu aksiya prezidentə qarşı yönəlmişdi və sosial çüarlar altında keçirilmişdi lakin vəziyyət tez bir zamanda nəzarətdən çıxdı və ölkəni etiraz dalğası bürüdü.
Buna baxmayaraq, hərəkatdakı bu müxtəliflik İranda hazırki və gələcək inqililabı birmənalı olmadığını göstərir. Bəlkə də bu əhalinin İranının gələcəyinə dair baxışlarındakı fərqdən irəli gəlir. Buna görə də, dünyəvi və liberal-demokratik qüvvələrin qalib gəlməsinə böyük şübhəm var.
Əhalinin aşağı təbəqəsinə dünyəvilik və parlamentarizm lazımdır. Onlar birinciyə laqeyd yanaşır, ikinci isə onlara heç nə vermir. Birbaşadan fərqli olaraq, nümayəndəli demokratiyada hakimiyyətdə bir neçə bürokratik elitar qruplaşmalar (oliqarxların dəstəklədiyi) və ya partiyalar bir-birini əvəz edir. Hakimiyyət əslində xalqın deyil, onların əlində olur. Belə ki, onlar seçkilər arası dövrdə istənilən qərarı qəbul edə bilər və seçicilərin demək olar ki. Bu qərarları dəyişmək imkanı yoxdur. Birbaşa demokratiyada isə seçicilər arada görüşərək seçilmiş şəxsin hərəkətlərini müzakirə edir, onu istənilən zaman dəyişə və ya seçilmiş şəxsləri cəzalandırmaq üçün onlara nə etməli olduqlarını deyə bilər, bu da nümayəndəli demokratiyada yoxdur. O zaman parlament sistemi (praktikada diktaturadan az fərqlənən) qan tökməyə, mübarizəyə dəyərmi?
Bir zamanlar İranda şiə mütəfəkkir Əli Şəriətinin ideyalarının tərəfdar çox adam vardı. O xalq yığıncaqları və referendumların birbaşa demokratiyasının tərəfdarı idi, snaye sahəsində əmək kollektivlərinin özünüidarəermə ideyasını dəstəkləyirdi. Bundan əlavə o İran üçün ənənəvi din sayılan şiəliyin daxildə yenidən formalaşdırılmasını istəyirdi. O kasıblara yaxşı həyat və təhsil verilməsinin vacibliyini, hər kəsin müqəddəs mətnləri sərbəst şəkildə söyləmək hüququnun zəruriliyini və həyatını necə qurmağa dair qərarı özünün sərbəst şəkildə verməli olduğunu
öyrədirdi. O cəmiyyətin problemlərinə yerli ənənələrdən imtina etmədən, onları yeni şəkildə təqdim etməklə cavab verməyə çalışırdı. O şiəliyin daha azad bir sistemə keçməsi, muzdlu əməyin qadağan olunması, iş yerlərində özünüidarəetmə ilə bağlı istəkləri vardı. Yeni cəmiyyəti köhnənin üzərində qurmaq, məmurların bürokratik nizamlanmasına deyil, azad kollektivizm və özünütəşkiletməyə əsaslanan yeni kooperativ iqtisadiyyat yaratmaq – məqsəd bu idi. Eyni zamanda mənəviyya və sosila mədəniyyət baxımçından bu dini mühafizəkarlıq və ateizmi əvəzləyəcək yeni dini inkişaf mənasını verirdi. Lakin bu möhtəşəm ideya hələ də həyata keçirilməyib.
İranda və elə dünyanın digər dövlətlərində onilliklər boyu eyni mənzərə müşahidə olunub. Liberal dəyişikliklər əvvəkcə müəyyən qədər siyasətdə partiyaya üzv olmaq və iqtisadiyyatda isə sahibkarlar üçün imkanlar yaradır. Bu cəmiyyətin inkişaf etməsi, onun daha fəal olması üçün şərait yaradır. Lakin liberal islahatlat eyni zamanda xalqın aşağı təbəqəsi və elita – yeni varlılar, siyasi partiyanın rəhbərləri arasında qəddar bərabərsizlik yaradır. Bundan əlavə belə bir dövr ateizmin, aqnostisizm, materializmin yaranmasına səbəb olur, daxili yorğunluq, ruhən boşluq hissi və sosial-mədəni çökmə ilə müşayiət olunur.
O zaman onların yerinə (adətən yoxsul təbəqənin təzyiqilə) “Böyük soail dövlət” gəlir. Hüquq və mədəniyyət sahəsində bu kimi islahatlar mühafizəkarlıq və ənənələrə geri dönmək kimi səciyyələndirilir (lakin bunlar sosial siyasətlə mütləq şəkildə uyğunlaşmaya bilir).
Dövlətin nizamlayıcı rolu güclənir. O cəmiyyətə ənənəvi dini aşılayır, qadaöalar qoyur, hamı idarə etməyə çalışır. O kasıblara yardım edə və ya effektiv olmayan dövlət sektorunda onlar üçün iş yerləri aça bilir. Bəlkə də lap əvvəldə bu yoxsulların həyatını yüngülləşdirir. Lakin bir müddət sonra iqtisadi və siyasi sistem axsamağa başlayır. Dövlət müəssisələrinin çoxunun dövlət kreditləri və vergi ödəyicilərinin puluna çıxış imkanı var. Dövlətin yuxarı təbəqəsinin qoyduğu qadağalar əhalini qıcıqlandırır. Nəhayət milliləşdirilmiş iqtisadiyyatın dayanıqlı olmadığından yoxsulluq və ya işsizliyin səviyyəsi artır. Dindən öz maraqları üçün istifadə edən din xadimləri və siyasətçilərin rüşvətxorluğu və ikiüzlülüyü əhali arasında onlara və ya dinə qarşı narazılıqların baş qaldırmasına səbəb olur. Liberal islahatlar və ya liberal-demokratik inqilab üçün şərait yaranır.
Bu yelləncələr dayanmır. İran artıq bir neçə dəfə o yan bu yana yırğalanıb. Keçmişdə din xadimləri şaha, onun dünyəvi və liberal islahatlarına qarşı mübarizəyə rəhbərlik edirdi. O zaman Xomeneininn başçılıq etdiyi din xadimlərinə yoxsul, orta təbəqədən olan çox sayda insan, liberallar və hətta solçu partiyaların bir hissəsi qoşulmuşdu. İndi isə yoxsullar və orta təbəqə əksinə, bəzən şahı xatırlayaraq, din xadimlərinə qarşı etiraz edir. Ancaq burada təkcə İranın tarixi əks olunur? Və tarix ancaq bu iki imkandan ibarətdir?
