Türkiyə son dövrlər Aralıq dənizi regionunda təklənir. Aralıq dənizi hövzəsində yerləşən Yunanıstan, Yunan Kipri, Fransa, Suriya, İsrail və Misirlə çox ciddi diplomatik problemləri olan Türkiyəyə qarşı qeyri-rəsmi bir siyasi alyansın yarandığı görünməktədədir. Bu alyansın ilk ciddi işartıları Yunanıstanla yaşanan gərginlikdən sonra üzə çıxmaqdadır.
Türkiyəyə qarşı müharibə mesajı
Aralıq dənizi regionda rəsmi Ankaranın son dövrlər ən çox münasibətlərinin gərginləşdiyi ölkə Yunanıstandır. Yunanıstan Türkiyənin NATO-dakı müttəfiqi olsa da tərəflər arasında Kipr problemi, adalar məsələsi, dəniz sərhədlərinin müəyyənləşdirilməsi və s. problemlər hələ də qalmaqdadır. Aralıq dənizində hərbi varlığını artıran Türkiyədən çəkinən Fransa və ABŞ Yunanıstanı ona qarşı dəstəkləməklə həm rəsmi Ankaraya qarşı bir geosiyasi sədd yaradır, həm də regionda qüvvələr balansını tarazlaşdırmağa çalışır.
2021-ci ilin 28 sentyabrında Yunanıstan Fransa ilə müdafiə və təhlükəsizlik əməkdaşlığına yönələn Strateji Ortaqlıq Müqaviləsini imzaladı. Bu müqaviləyə görə Yunanıstana qarşı hansısa hərbi hücum zamanı Fransa öz hərbi qüvvələri ilə onu dəstəkləyəcəkdi. Üstündən bir ay keçməmiş, 14 oktyabrda Yunanıstan bu dəfə ABŞ-la bənzər bir müqavilə imzalamağa nail oldu. ABŞ yeni müqavilə əsasında Yunanıstanda hərbi varlığını gücləndirmək və yunan hərbi bazalarından istifadə etmək imkanını qazandı. Yenə müqavilədə tərəflərə qarşı hansısa hərbi hücum baş verəcəyi halda hərbi dəstəyin göstərilməsi bəndi yer aldı. Müqaviləni imzalayan Yunanıstan Xarici İşlər naziri Nikos Dentias açıq şəkildə ölkəsinin Türkiyə tərəfindən Şərqi Aralıqda müharibə ilə təhdid edildiyini bildirdi.
Yunanıstanın NATO-dakı iki böyük müttəfiqi ilə imzaladığı təhlükəsizlik müqavilələri Türkiyəyə qarşı yönələn bir diplomatik mesajdır: “Əgər Türkiyə və Yuannıstan arasındakı gərginlik müharibə mərhələsinə keçərsə Qərb yunanlara hərbi-siyasi dəstək verəcək”.
ABŞ və Fransa Türkiyəyə qarşı Yunanıstanı silahlandırır
Yunanıstan bir ildən çoxdur ki, Türkiyə ilə müharibə riskini nəzərə alıb ordusunu müasir silahlarla təchiz edir. Qeyd edək ki, son dövrlərdə ciddi maliyyə böhranıyla üzləşməsinə və iqtisadiyyatı 10%-ə qədər daralmasına rəğmən Yunanıstan son 11 ilə nəzərən bu il silahlanmaya rekord səviyyədə pul xərcləyib. Şərqi Aralıq və Egey dənizində Türkiyə ilə ötən il yaşanan və hazırda da davam edən gərginliklərdən sonra rəsmi Afina 2021-ci il üçün öz müdafiə xərclərini 5 dəfə artırıb. Belə ki, Yunanıstanın 2016-cı ildə hərbi xərcləri 3,31 milyard, 2017-də 3,163 milyard, 2018-də 3,189 milyard, 2020-ci ildə 3,39 milyard, 2021-ci ildə isə 5,49 milyard dollar olub. Dövlət rəsmiləri bu artımın səbəbinin Türkiyədən gələcək təhdidlərə qarşı dövlətin özünü qorumaq refleksini gücləndirmək məqsədilə izah ediblər.
Bu məqsədlə Yunanıstan NATO ölkəsi kimi F-35 təyyarələrini almaq üçün müraciət edib və ABŞ senatı 23 iyulda bu müraciəti qəbul edib. 14 oktyabrdakı müqavilədən sonra ABŞ-ın Yunanıstana F-35 qırıcılarını satması gözlənilir. (Qeyd edək ki, Yunanıstana F-35 satılmasıyla bağlı müraciəti qəbul edən ABŞ, Türkiyəni 2021-ci ilin aprelində rəsmi şəkildə F-35 proqramından çıxardığını elan edib. Buna səbəb kimi Türkiyənin Rusiyaya məxsus S-400 zenit raket komplekslərini alması göstərilib).
Eyni zamanda Yunanıstan Fransaya məxsus “Rafale” qrıcılarının da alıcısıdır. Bu ilin yanvar ayında Fransa və Yunanıstan arasında 2,3 milyard avroluq müqavilə imzalanıb və 2023-cü ilədək yunanlara 40-a yaxın qırıcının çatdırılacağı bildirilir.
Beləliklə, Yunanıstan ABŞ və Fransa istehsalı qırıcıların hesabına öz Hərbi Hava Qüvvələrini gücləndirir. Belə bir dövrdə ABŞ F-35-lərin əvəzində Türkiyəyə modernizasiya olunmuş F-16-ları satmağı təklif edir. Yeni nəsil və çox effektiv qırıcıların yunanlara verilməsi, türklərə isə köhnə nəsil təyyarələrin “sırınma”sı onu deməyə əsas verir ki, ABŞ Türk Silahlı Qüvvələrinin lokomotivlərindən biri sayılan Hərbi Hava Qüvvələrinin qəsdən zəiflətməyə cəhd edir. Əvəzində yunan ordusunu gücləndirən ABŞ regionda Türkiyənin xeyrinə olan qüvvələr balansını tarazlaşdırmağa çalışır. S-400 məsələsi sadəcə bəhanədir. Diqqət yetirsək görərik ki, S-400-lərdən əvvəl də ABŞ Türkiyəyə öz istehsalı olan Patriot zenit raket komplekslərini satmaqdan imtina etmişdi. Məsələ heç Türkiyənin Rusiya ilə əməkdaşlığı da deyil, ABŞ və Qərb üçün əsas problem Türkiyənin Aralıq dənizindəki hegemonluğudur.
Beləliklə, Türkiyə hazırda Aralıq dənizində çətin vəziyyətə düşüb. Müttəfiqi ABŞ regionda Türkiyəni Yunanıstanla əvəz edib. Bir tərəfdən ABŞ, digər tərəfdən İsrail və Fransadan dəstək alan Yunanıstan Türkiyənin Aralıq dəniziylə bağlı siyasətinin qarşısındakı bir səddə funksiyasını icra edir.
Türkiyənin üzləşdiyi diplomatik problemin həllinə Azərbaycan tövhə verə bilər
Aralıq dənizində təklənən Türkiyənin tək çıxış yolu İsraildir. İsrail ABŞ-ın regiondakı əsas müttəfiqi olmaqla birlikdə ərəb ölkələri və Yunanıstanla sıx əməkdaşlıq edir. Bu baxımdan İsrail regionda oyun qurucu dövlətlərdən biridir.
Hazırda isə İsrailin Xarici İşlər naziri müsəlman dövlətlərlə münasibətləri normallaşdırmağın tərəfdarı olan 2 il sonra Baş nazir postuna keçəcək Yair Lapiddir. Lapidin varlığı Türkiyə-İsrail münasibətlərini normallaşdırmaq üçün fürsət yaradır. Təbii bu məsələdə hər iki ölkənin müttəfiqi Azərbaycana da iş düşür. Azərbaycan iki müttəfiqi arasında körpü ola, tərəfləri bir araya gətirərək uzlaşdıra bilər. Prezident İlham Əliyevlə Ərdoğanın və İqtisadiyyat naziri Mikayıl Cabbarovla Lapidin şəxsi əlaqələri yüksək səviyyədədir. Bu da diplomatik vasitəçi kimi Azərbaycan üçün əlverişli imkanlar yaradır.
Lakin təbii ki, sözügedən vasitəçilik Ərdoğanın siyasi iradəsi və arzusundan asılıdır. 2023 seçkilərinə indidən hazırlaşan Ərdoğan dindar elektoratını itirmək bahasına İsrail Baş naziri Bennetlə bir masada oturub, əl sıxışacaqmı? Bunu ancaq özü bilir...
Nicat İsmayılov
