Qazaxıstanda qazın qiymətinin iki dəfə artırılması ilə başlanan “Qazax baharı” çovğuna dönür. Sivil etirazlardan silahlı toqquşmalara, hətta vətəndaş qarşıdurmasına çevrilən qazax üsyanı Qazaxıstan Respublikasının müstəqilliyini təhdid edir, hətta sual altında qoyur.
“Qazax baharı”
Qazaxıstandakı üsyan eynilə “Ərəb baharı”na bənzəyirdi. Hökumətin hansısa bir qərarına etiraz edən qəzəbli xalq kütlələri, avtoritar rejimlər, talan edilən sərvətlər, müxalifətin olmaması, hökumətin geri addım atmasından cuşa gələn inqilabçı, yoxsul gənclərin proseslərə qatılması və etirazçıların sosial tələblərinin getdikcə siyasiləşməsi – bütün bunlar ərəb və qazax baharının ortaq cəhətləri idi.
Lakin baş tutmayan “Qazax baharı” özündən əvvəlki “Ərəb baharı”ndan bir sıra xüsusiyyətlərinə görə fərqlənir. Bu, ərəb dünyasında olduğu kimi inqilab yox, üsyan idi. Məmurların qanunsuzluğundan, talançılıqdan, korrupsiyadan və sosial ədalətsizlikdən cana doymuş insanlar üsyan edirdi. Bu inqilab deyildi. Çünki inqilablar adətən siyasi liderlər və ziyalılar tərəfindən idarə edilir, yönləndirilir və plan əsasında icra edilir. Qazaxıstanda isə nizamsız, lidersiz, bəlkə də hansısa gizli qüvvənin öz xeyrinə yönəltdiyi bir üsyan vardı.
Həmçinin, ərəb ölkələrindən fərqli olaraq Qazaxıstandakı Tokayev/Nazarbayev rejiminin dəstək aldığı böyük bir güc var – Rusiya. İstər “elbaşı” Nazarbayev, istərsə də ondan sonra prezident “təyin” edilən Tokayev SSRİ-dən sonra Rusiyanın təsir dairəsindən çıxa bilməyərək, Rusiyanın regional liderliyini qəbul etmiş və onun hərbi-siyasi və iqtisadi təşkilatlarında iştirak etməklə Moskvaya bağlılıqlarını bildirmişdilər. Bütün bunların əvəzində Rusiya Qazaxıstandakı siyasi hakimiyyəti qorumağı öz öhdəsinə götürmüşdü.
“Qazax baharı”nı rusların başlatdığı sadəcə bir ehtimal olsa da, üsyan zamanı Tokayevin xalqı sakitləşdirmək bəhanəsilə hökuməti istefaya göndərib, Nazarbayevi vəzifəsindən uzaqlaşdırması Moskvadan icazəsiz mümkün ola bilməzdi. Tokayev bu addımla ölkədəki bütün siyasi və iqtisadi problemlərin səbəbkarı kimi Nazarbayevi və Nazirlər Kabinetini xalqın önünə atdı. Çarəsiz və ümidsiz “Elbaşı”ya isə təyyarəsinə minib ölkəsindən qaçmaqdan başqa şansı qalmadı.
Tokayevə nəzərən tam bir siyasi-diplomatik düha olan Nazarbayev hakimiyyətdə olduğu illərdə ölkəsini gücləndirmiş və Rusiyadan asılılığı xeyli azaldaraq, müstəqilliyi möhkəmləndirmişdi. O, Qazaxıstanda Rusiyaya məxsus Semipalatinsk nüvə sınaq poliqonunu bağlamış, mülayim və çağdaş türk millətçiliyinin əsas dəstəkçisi olmuş, qazax dilini rəsmi şəkildə birinci dərəcəli dövlət dili elan etmiş, qazax pulunun üzərindən rus yazısını çıxartmışdı. Qısası, Nazarbayev ölkəsinin güclənməsi ilə Rusiya qorxusunu azaltmış bir lider idi. 2019-cu ildə istefa verməklə hakimiyyətdən getmiş kimi görünsə də, dövlətin zirvəsində post qurmuşdu. “Qazax baharı” isə Rusiya üçün daha müstəqil Nazarbayevi, daha loyal Tokayevlə dəyişməyə fürsət yaratdı.
Lakin Nazarbayevin Təhlükəsizlik Şurasının katibi vəzifəsindən kənarlaşdırılması, onun ölkəni tərk etməsi və heykəllərinin devrilməsi də qəzəbli xalq kütlələrini sakitləşdirə bilmədi. Tokayev özünün də devrilə biləcəyindən qorxmağa başladı. Son çarə Putinin təklifi idi: Ölkəyə KTMT qoşunları daxil olmalı, vətəndaş qarşıdurmasını durdurub, əmin-amanlığı təmin etməli idi.
Tokayev Dövlət Təhlükəsizlik Xidmətinin rəisini və şəxsi mühafizə dəstəsinin komandirini vəzifədən qovmuşdu. Çünki qvardiyaçılar bir güllə atmadan etirazçılara təslim olmuş, DTX-nın silahları üsyançıların əllərində peyda olmuşdu. Ölkə daxilində güvənəcəyi zabiti qalmayan Tokayev son çarəni ölkəni ruslara tapşırmaqda gördü. Və 5 yanvar axşamı KTMT Kollektiv Təhlükəsizlik Şurasının sədri Nikol Paşinyan acı xəbəri verdi:
«Qazaxistan Respublikasının prezidenti K.J. Tokayevin müraciəti əsasında və xarici təsirlər səbəbindən Qazaxıstan Respublikasının milli təhlükəsizlik və suverenliyinə təhlükə yarandığı üçün KTMT Kollektiv Təhlükəsizlik Şurası Kollektiv Təhlükəsizlik haqqında Razılaşmanın 4-cü bəndinə əsasən bu ölkədə vəziyyəti normallaşdırmaq və sabitləşdirmək məqsədilə Qazaxıstan Respublikasına KTMT-nin sülhməramlı qüvvələri göndərilir".
Bu gündən etibarənsə Qazaxıstanda KTMT sülhməramlıları fəaliyyətə başlayıb. Hazırda bu sülhməramlıların tərkibində Rusiya, Ermənistan, Belarus, Qırğızıstan və Tacikistan hərbi bölmələri yer alır. Bəlkə də bu dəqiqələrdə Almatada və digər şəhərlərdə KTMT qoşunları daxilindəki erməni və rus bölmələri ürək rahatlığı ilə qazax türklərinə atəş açır. Hazırda olmasa da, bu, sabah baş verə bilər.
Beləliklə, “Qazax baharı” bir andaca çovğuna dönür. Elə bir çovğun ki, Qazaxıstan respublikasının bütün müstəqilliyini dondura bilər. Bu üsyan dalğasını güllə-boranla, KTMT/Rusiya yardımları ilə yatıran Tokayevin bundan sonra xalqdan dəstək alması və ən əsası Rusiyanın iradəsindən kənar addımlar atması qeyri-mümkündür. Əvvəllər də Rusiyadan qismən asılı olan Qazaxıstanın bu gündən etibarən Rusiyanın bir vilayəti qədər müstəqil olacağı acı bir gerçəkliyə çevrilməkdədir.
Qazaxıstanda güclü olan Rusiya, “Qazax baharı” ilə Qazaxıstanı olan Rusiyaya çevrildi. Bu gün Abılay Xanın övladları rus və erməni əsgərinin əlindəki silahın nişangahındadır. Və nə yazıqlar ki, bunu təşkil edən də qazax türklərinin lideri Qasım-Comart Tokayev oldu.
Nicat İsmayılov
