Yeni tapıntılar göstərir ki, uzun müddət Misirdə yarandığı düşünülən "58 dəlik" oyununun əslində Azərbaycanda yaranmış ola bilər.
Yeni araşdırmalar göstərir ki, uzun müddət Misirdə yarandığı düşünülən "58 dəlik" oyunu əslində Cənub-Qərbi Asiyada yaranmış ola bilər.
“58 Dəlik” oyunu dünyanın ən qədim oyunlarından biridir. Əvvəlki şərhlərə görə, bu stolüstü oyun ilk dəfə eramızdan əvvəl 2-ci minillikdə Qədim Misirdə meydana çıxıb, lakin son qazıntılar bu dövrdə Cənubi Qafqazda oyunun qalıqlarını aşkar edərək, oyunun mənşəyi haqqında anlayışımızı çətinləşdirir.
Bəzi oyun parçalarının üzərində heyvan başları oyulmuş olduğuna görə bəzən “it və çaqqal” adlandırılan 58 dəlik oyunu Tunc dövründən Dəmir dövrünə qədər əsrlər boyu oynanılıb. Oyun lövhədə düzülmüş, bəzən xüsusi hazırlanmış, bəzən də düz səthə həkk olunmuş deşiklərdən ibarətdir. Bu deşiklər piyonların oturması üçün nəzərdə tutulmuşdu.
Lövhədə cəmi 58 dəlik var, ortada iki paralel cərgədə düzülmüş 10 dəlik və onları əhatə edən 38 dəlik var. Oynamaq üçün hər bir oyunçu oyuna beş piyonla başladı və növbə ilə piyonlarını başlanğıc nöqtəsindən öz tərəfindəki son nöqtəyə qədər irəli apardı. Bəzi dəliklərdən xətlər keçirdi. Bu xətlər “baca” və ya “nərdivan” rolunu oynayıb, bəzən oyunçunun sürətlə irəliləməsinə kömək edir, bəzən də təsadüfən geriyə düşməsinə səbəb olur.
İndiyə qədər təxminən 80 ədəd 58 dəlikli oyun tapılıb və onlar dünyanın müxtəlif muzeylərində nümayiş etdirilir. Oyun lövhəsinin forması tez-tez Misir, Levant, Mesopotamiya, İran və Anadolu da daxil olmaqla geniş bölgələrdə tapılan nümunələrlə onun nə vaxt və harada edildiyinə dair ipucu verir.
Ən qədim tarixə malik lövhə Misirdə Fiv çayının qərb sahilində, Luksor yaxınlığındakı əl-Asasif nekropolunda tapılıb. Oyun çox güman ki, eramızdan əvvəl 2,060-2,009-cu illər arasında hökm sürən II Firona əsaslanır. Mentuhotepin xidmətçilərindən birinə məxsus idi.
Ən qədim tarixə malik nümunələr Misirdə tapıldığından, oyunun orada icad edildiyi güman edilirdi. Lakin bu məsələdə fikir ayrılıqları var idi. Bəzi alimlər bu oyunun Cənub-Qərbi Asiyada yaranmış ola biləcəyini, burada məşhur olduğunu və daha uzun və daha sabit bir dövr üçün oynandığını irəli sürdülər.
İndi arxeoloqlar Valter Krist və Rəhman Abdullayev tərəfindən aparılan yeni tədqiqatlar bu fikri təsdiqləyən tutarlı dəlillər təqdim edir.
Tədqiqatlara görə, Azərbaycandan əldə edilən tapıntılar göstərir ki, bu bölgədə eramızdan əvvəl III minilliyin sonu və II minilliyin əvvəllərində, Misirdə meydana çıxmazdan xeyli əvvəl çalınmağa başlayıb. Üstəlik, oyunu oynayan insanlar o dövrdə Cənub-Qərbi Asiyada regional qarşılıqlı əlaqədə olduqları görünür.
Müəlliflər yazır ki, “Cənub-Qərbi Asiyada "58 dəlik" oyunun müxtəlifliyi, həm erkən ortaya çıxması, həm də orada uzunömürlü olması onun mənşəyinin Misirdən daha şimalda ola biləcəyini qəti şəkildə göstərir”.
Oyunun ən yaxşı qeydə alınmış versiyası Bakının cənub-qərbində, Xəzər dənizinin qərb sahilinə yaxın Qobustan Milli Qoruğundan gəlir. Oyun daşa “oyulmuş” naxışdan ibarətdir və 2015-ci ildə təsadüfən kəşf edilib.
"Xüsusi dəlikləri birləşdirən dar kanalları olan bir sıra dayaz boşluqlar kimi fəaliyyət göstərən naxış Cənub-Qərbi Asiya və Misirdə tapılan taxtalara çox bənzəyir", - Krist və Abdullayev yazır.
Digər oyun nümunələri Ağdaşdüzü, Yeni Türkan və Dübəndi ərazilərində tapılıb.
Müəlliflər yazır: "58 Dəlik" oyununa aid bu nümunələr əvvəlki tapıntıları əlavə edir və oyun haqqında düşüncə tərzimizi dəyişdirməyimiz, onların meydana gəldiyi məkanları şərh etmək üçün bir vasitə kimi istifadə etməyimizi təklif edir".
“Orta Tunc dövründə Şimal-Şərqi Afrika və Qərbi Asiyaya yayılmış oyun mədəniyyətlərinin Qafqaz regionunu da əhatə etdiyi aydındır”.
Crist və Abdullayev hesab edirlər ki, oyun işğal yolu ilə yayılan obyekt və ya ideya olmaqdansa, ticarət yolları ilə yayılıb. Onların araşdırması 58 dəliyin Misirdə məşhurlaşmadan əvvəl Cənub-Qərbi Asiyada meydana gəldiyini düşünsə də, müəlliflər hər hansı bir mədəniyyətin bu ixtiraya aid edilməsi üçün daha çox məlumatın lazım olduğunu vurğulayırlar.
Oyunların yayılması sosial və mədəni sərhədlər boyunca qarşılıqlı əlaqəni asanlaşdırmaqla oyunların “sosial vasitəçi” kimi çıxış etmək qabiliyyətinə sübutdur.
Xəyal Ramiz
