Reyxstaq yanğını və onun ardınca gələn hadisələr tarixdə təkcə  diktatorun yüksəlişi haqda uğur hekayəsi deyil, həm də demokratiyanın nə qədər kövrək olduğunu göstərən ən vacib nümunələrdən biridir. İstənilən xalqın azadlığı əlindən bir gecədə  alına bilər. Ən dəhşətlisi isə odur ki, bu həmişə zorakılıqla olmur – bəzən bunun üçün  qorxu və manipulyasiya kifayət edir.

Bu hadisədən sonra dünya dəyişdi, lakin tarix özünü təkrarlamağa meyillidir. Müasir dövrdə də bir çox ölkələrdə demokratik institutlar zəiflədilir, müxalif səslər susdurulur və təhlükəsizlik bəhanəsi ilə fərqli düşünənlər "xəyanətkar" elan edilir. Hitlerin 1933-cü ildə istifadə etdiyi metodlar bu gün də fərqli adlar altında tətbiq edilir.

Bəs biz tarixdən dərs çıxardıqmı? Azadlıq uğrunda savaş heç vaxt bitmir.

Berlin, 27 fevral 1933. Gecə saat 21:25. Qışın sərt soyuğu şəhəri bürümüşdü. Lakin həmin axşam Berlinin səmasını qış soyuğundan daha isti və daha təhlükəli bir şey isidirdi – alovlar. Reyxstaq yanırdı.

Məşhur Almaniya parlament binasının damı çökmək üzrə idi. Şəhərin hər yerindən görünən alovun qırmızı dilləri sanki bir dövrün sonunu işarə edirdi. Yanğının qığılcımları yalnız divarları deyil, Almaniyanın demokratiya adına son ümidlərini də külə çevirirdi.

Hadisə yerinə ilk çatan polis və yanğınsöndürənlər yalnız bir şəxsi həbs etdilər – Marinus van der Lubbe, Hollandiyadan gələn bir kommunist fəal. O, günahkar elan olundu. Lakin yanğını həqiqətən o törətmişdimi? Bu sualın cavabı hələ də tapılmayıb.

Gecənin dumanlı fonunda başqa bir şey baş verirdi. Reyxstaq yanarkən, Almaniyanın ən təhlükəli adamı – Adolf Hitler – Daxili İşlər Naziri Herman Görinqin kabinetindən yanğını seyr edirdi. O, pəncərədən alovlara baxaraq hələ heç bir araşdırma aparılmadan qərarını vermişdi:
"Bu, kommunistlərin çevrilişidir!"

Telefonlar bir-birinə bağlandı. Radiolar Hitlerin səsini yaymağa başladı:
 "Kommunistlər dövlət çevrilişi etməyə çalışır! Alman xalqı təhlükədədir!"

İnsanlar qorxurdu. Çünki Hitlerin bu sözləri boş deyildi. Bu, bəhanə idi. Hitlerin bir ömür boyu gözlədiyi fürsət.

Demokratiya üçün gerisayım başlamışdı. Cəmi 53 saat sonra, azadlıq yox olacaqdı.

Berlin, 27 fevral 1933. Saat 21:25. Reyxstaqın qapıları hələ də açıq idi. Amma artıq burada siyasətçilər yox, alov dilləri dolaşırdı. Qırmızı və narıncı şölələr pəncərələri yalayır, qaranlıq göyə qatı qara tüstü qalxırdı. Almaniya parlamenti yanırdı!

İlk siqnal polis bölməsinə çatanda Berlinin küçələrində artıq şayiələr dolaşırdı: “Dövlət çevrilişi başladı!”. İnsanlar evlərinin pəncərələrindən qorxu ilə çölə baxır, küçələrdə polis sirenaları guruldayırdı. Yanğının tüstüsü havanı o qədər sıx örtmüşdü ki, şəhərin işıqları solğun görünürdü. Bəs bu alov haradan gəlirdi? Kim idi günahkar?

Həmin anlarda Reyxstaqa ilk çatan polis qüvvələri içəridə bir nəfəri gördü – Marinus van der Lubbe, 24 yaşlı hollandiyalı fəhlə və kommunist. O, tər içində idi, gözləri odla dolu idi, sanki özü də bu xaosun bir parçasına çevrilmişdi. Əlində məşəl yox idi, amma artıq bu vacib deyildi.

O, anındaca həbs edildi və qışqıraraq bir şeylər deyirdi:
 "Bu, fəhlələrin üsyanıdır! Bütün bunları xalq üçün edirəm!"

Lakin polis onun sözlərini eşitmədi. Çünki artıq Hitlerin adamları öz ssenarilərini yazmağa başlamışdılar.

Hitler fürsəti hiss edir

Yanğının alovu hələ də söndürülməmişdi ki, Hitler artıq öz planını həyata keçirməyə başlamışdı. O, tez bir zamanda Daxili İşlər Naziri Herman Görinqin ofisinə daxil oldu və masaya yumruğunu vuraraq bağırdı:

 "Bu, kommunistlərin planıdır! Onları kökündən məhv etməliyik!"

Telefonlar bir-birinə bağlandı. Bir saat keçməmiş bütün Almaniyada polis və SS birlikləri kommunist fəalları həbs etməyə başladı. Hətta kommunist olduqlarına dair heç bir sübut olmasa belə, minlərlə insanın qapısı döyüldü, gecəyarısı yataqlarından sürüyüb aparıldılar.

Nasistlər bu yanğını  “DÖVLƏT DÜŞMƏNLƏRİNİN İFŞASI” üçün fürsətə çevirmişdilər. Həbs edilənlərin siyahısı artıq hazır idi. Yalnız kommunistlər yox, nasist ideologiyasına qarşı çıxan jurnalistlər, sosialistlər, yəhudilər və hətta bəzi sağçı müxalifətçilər də bu qara siyahıda idi.

Berlin polisi indi sadəcə hüquq-mühafizə orqanı deyildi – nasist rejiminin ilk güc aləti olmuşdu. Hitlerin səsini yayan Berlin radiosu təkrar-təkrar bildirirdi:

 "Alman xalqı! Dövlətimiz təhlükədədir! Düşmənlər bizə qarşı müharibə elan ediblər! Amma Fürerimiz bizi qoruyacaq!"

Və qorxudan titrəyən insanlar buna inanırdı…

Bəs yanğını kim törətmişdi?

Həqiqətən, Marinus van der Lubbe təkbaşına Reyxstaqın möhtəşəm binasını külə çevirmək iqtidarında idimi? Tək bir adam, özü də kasıb və zəif bir fəhlə, bu qədər genişmiqyaslı sabotajı həyata keçirə bilərdimi?

Əslində, tarixçilər bu hadisənin arxasında nasistlərin özlərinin dayandığını düşünür. Çünki Hitler üçün belə bir hadisə “göydəndüşmə fürsət” idi.

Onun illərdir təbliğ etdiyi bir şey var idi:
 “Kommunistlər Almaniyanı məhv etmək istəyir!”

İndi isə, alovun altında bu sözlər gerçəyə çevrilmiş kimi görünürdü. Nasistlər heç bir sübut olmadan insanları günahlandırır, “xəyanətkarlar” adı ilə həbs edirdilər.

Bir neçə gün sonra isə, Hitler hələ də bu alovun közərtisi altında qərar verdi:
 Demokratiya artıq ölüdür.

Cəmi 53 saat sonra isə onun tabutu rəsmi olaraq mismarlanacaqdı…

Qanunsuzluğun qanunu: Hitlerin ilk zərbəsi

Yanğının külləri hələ də isti idi. Reyxstaqın içindən qopan qara tüstü Berlinin üstünə çökmüş, şəhərin küçələrini qorxu bürümüşdü. İnsanlar pəncərələrdən çölə boylanır, xəbərləri dinləmək üçün radioya yapışmışdılar. Amma əsl təhlükə hələ qarşıda idi.

28 fevral səhəri – yəni Reyxstaq yanğınından cəmi bir gün sonra, Hitler artıq öz addımını atmağa hazır idi.

Onun qarşısında Prezident Paul fon Hindenburq oturmuşdu. Yaşlı, yorğun və artıq siyasi manipulyasiyalara müqavimət göstərə bilməyən bir adam. Hitler isə masa arxasında bir qartal kimi dayanmışdı. O, qarşısındakı sənədi Hindenburqun önünə atdı və ciddi, bıçaq kimi iti səsi ilə qışqırdı:

 “Almaniya təhlükədədir! Biz sürətli tədbir görməsək, hər şey məhv olacaq! Bu fərmanı imzalayın, cənab prezident, yoxsa sabah kommunistlər qapınıza dayanacaq!”

Hindenburq imtina etmədi. O, zəif idi. Qələm kağıza toxundu və bir imza ilə Almaniyanın Konstitusiyası faktiki olaraq ləğv edildi.

Sənədin adı belə idi:
 "Xalqı və Dövləti Müdafiə Fərmanı" (Reichstagsbrandverordnung).

Amma bu sadəcə bir fərman deyildi. Bu, bütün demokratiyanın ölüm hökmü idi.

  Bir imza ilə silinən hüquqlar

O gün, Almaniya artıq hüquq dövləti deyildi. Çünki bu fərmanla:

Mətbuat azadlığı ləğv edildi. Jurnalistlər həbs olundu, qəzetlər bağlandı. Dövlətin nəzarətində olmayan media artıq “xəyanət” adlandırılırdı.

Müxalifətin hərəkət azadlığı dayandırıldı. Sosialistlər, kommunistlər, hətta bəzi mühafizəkar liderlər də həbs edildi. Kim nasistlərin dediyi kimi düşünmürdüsə, artıq onun bu ölkədə yeri yox idi.

 Telefonlar dinlənilməyə başladı. İnsanlar bir-biri ilə pıçıltı ilə danışır, divarlara qulaq qoyurdu. Çünki kimin kimə nə dediyi artıq dövlətin marağında idi. Əgər kimsə "Fürerə qarşı" bir cümlə işlətsəydi, sabahı gün onu görən olmazdı.

 Polis artıq heç bir məhkəmə qərarı olmadan istənilən insanı həbs edə bilərdi. Səhər evində olan biri axşam "naməlum istiqamətə" aparılırdı. Həbs düşərgələri artıq dolmağa başlamışdı.

Bir imza ilə – Hitlerin 10 ildir gözlədiyi fürsət artıq reallığa çevrilmişdi.

 
 "Terroru terrorla dayandırmalıyıq" – Nasistlərin cəza maşını işə düşür

Hitler fərmanın imzalanmasından cəmi bir neçə saat sonra Daxili İşlər Naziri Herman Görinqə əmr verdi:

 "Almaniyanı təmizləyin!"

Bu nə demək idi? Bu, nasistlərin ilk kütləvi həbs dalğası demək idi.

İki gün ərzində 4 min kommunist həbs edildi. Hətta onların partiya lideri Ernst Telman belə evindən zorla çıxarılıb həbsxanaya aparıldı. Onu bir daha azadlıqda görən olmadı.

Berlin küçələrində artıq qorxu hökm sürürdü. İnsanlar bir-birinə baxanda belə ehtiyatlı olurdu. Dostlar bir-birinə inanmır, ailələr susurdu. Qonşun kimdir? O, nasistlər üçün casus ola bilərmi? Bilmək mümkün deyildi.

Radio yaymağa davam edirdi:
 "Dövlətimizə qarşı çıxanlar layiqli cəzalarını alacaqlar!"

Amma bu "dövlət düşmənləri" kim idi? Kim istənilən anda bir düşmənə çevrilə bilərdi? Cavab: İstənilən insan.

 
 Hitlerin ən böyük silahı: Qorxu

Bu fərmanın ən təhlükəli tərəfi onun insanların beyninə təsir etməsi idi. Çünki artıq düşmən olmaq üçün həqiqətən də kommunist, sosialist və ya müxalif olmaq lazım deyildi.

Sadəcə bir səhv söz, bir yanlış baxış, hətta bir köhnə dostunun həbsi – sənin də növbəti ola biləcəyini göstərirdi.

Həqiqət isə bu idi:
 Reyxstaq yanğını bəhanə idi.
 Fərman isə nasistlərin diktaturasının rəsmi açılışı idi.
 Demokratiyanın artıq geri dönüşü yox idi.

53 saat əvvəl, Almaniyada azad seçkilər keçirilən bir respublika var idi. İndi isə artıq bu respublikanın külləri belə qalmamışdı.

Hitler və nasistlər bu qəzeti qapatdılar, bu siyasətçini həbs etdilər, bu müxalifəti məhv etdilər. Və bunu sadəcə 53 saata etdilər.

Bəs bu son idi? Xeyr. Əsl diktatura hələ başlamamışdı.
Hitlerin növbəti addımı təkcə Almaniyanı yox, bütün dünyanı dəyişdirəcəkdi…

5 Mart – Seçkilər yoxsa fırıldaq?
Reyxstaqın külə çevrilməsindən cəmi beş gün sonra, Hitler və komandası "Azad və Ədalətli Seçkilər" elan etdilər.

5 mart 1933-cü il səhəri Berlinin küçələri nasist bayraqları ilə dolmuşdu. Qırmızı fon, qara svastika və qızıl haşiyə – Almaniyanın gələcəyini bəzəyən rənglər artıq yalnız nasistlərə məxsus idi.

Seçki məntəqələrinə gedən insanlar isə özlərini bir qəribə teatrda hiss edirdilər. Çünki seçkilər rəsmi olaraq açıq idi, amma hər küçə nasist hərbçiləri ilə dolu idi. SS və SA birlikləri küçələrdə dayanmış, seçicilərə "doğru seçim etmələri" üçün "xatırlatma edirdilər."

Amma daha betəri vardı – müxalifət artıq yox idi.

 Kommunistlər artıq seçkidə deyildilər

Hitler, Reyxstaq yanğını bəhanəsilə Almaniya Kommunist Partiyasını qanunsuz elan etmişdi. Onların 81 millət vəkili artıq həbsdə idi. Səhər azad olanlar axşama həbsə düşürdü. Artıq seçkidə iştirak etmələri mümkün deyildi.

Sosial Demokratlar? Onların ofisləri bağlanmış, jurnalistləri həbs olunmuşdu. Tək-tük nümayəndələri var idi, amma onlar da təzyiq altındaydılar.

Mühafizəkarlar? Bəziləri qorxudan Hitlerin yanında yer almış, bəziləri isə "xəyanətkar" adlandırılaraq sıradan çıxarılmışdı.

Belə bir mühitdə "seçki" deyilən şey, əslində, sadəcə Hitlerin hakimiyyətini leqallaşdırmaq üçün bir pərdə idi.

 
 "Qələbə" necə qazanıldı?

Axşam saatlarında seçki nəticələri açıqlandı:

Nasistlər – 43.9% səs topladı.
 Müttəfiq partiyalarla birlikdə – 52%-ə çatdılar.

Bu, böyük bir qələbə idi, amma Hitler üçün hələ də kifayət deyildi. Çünki təkbaşına konstitusiyanı dəyişdirəcək qədər səsi yox idi. O, yenə də parlamentin təsdiqinə ehtiyac duyurdu.

Bəs bu problemi necə həll etmək olardı? Cavab sadə idi: müxalifəti tamamilə məhv etməklə.

 
Parlamentdə qorxu hökm sürür

23 mart 1933-cü ildə, Hitler Almaniyanın taleyini dəyişəcək ən mühüm qanunu parlamentə təqdim etdi – "Səlahiyyətlər Qanunu" (Ermächtigungsgesetz).

Bu qanunun mahiyyəti sadə idi: "Parlament artıq lazımsızdır. Bütün qanunları təkbaşına qəbul edə bilərəm."

Səsvermə üçün parlament binası dolu idi. Lakin bir fərq vardı – içəri girən hər deputat nasist ordusunun silahlı əsgərlərinin nəzarətində idi. Zalda qorxu hökm sürürdü. Hər kəs bilirdi ki, əgər "yox" səs versələr, onların da "dövlət düşməni" elan olunması an məsələsidir.

Hitler tribunaya çıxdı və səhnədə yeni bir tamaşa başladı. Onun səsi divarları titrədirdi:

 "Alman xalqının gələcəyi bizim əlimizdədir! Ya bizi seçəcəksiniz, ya da xaosun hökm sürdüyü  ölkədə yaşayacaqsınız!"

Səslər bir-bir verilməyə başladı. Sosial-demokratlar qorxu içində son cəsarətlərini toplayaraq "yox" dedilər. Amma bu, heç nəyi dəyişmədi.

 441 deputat "lehinə", 94 deputat  isə "əleyhinə" səs verdi.

Bu Almaniya tarixinin sonuncu demokratik səsverməsi idi.

 
 Demokratiyanın tabutuna mismar çaxıldı

Səsvermənin nəticələri elan olunanda Hitler artıq gülümsəyirdi. Çünki o, artıq təkbaşına hökm edə bilirdi.

Artıq nə parlamentə, nə prezidentə, nə də müxalifətə ehtiyac var idi.

Qanun artıq Hitler idi.

Bu qanunun qəbul edilməsi ilə:
⚡ Bütün müxalifət partiyaları rəsmi olaraq qadağan edildi.
⚡ Almaniya faktiki olaraq birpartiyalı dövlətə çevrildi.
⚡ Hitlerin qərarları qanun oldu – heç bir parlament təsdiqi olmadan.

Bundan sonra, nasistlər dünyanın gördüyü ən totalitar rejimlərdən birini qurdular.

 53 saatlıq süqut
Əgər 27 fevral gecəsi Reyxstaq yanğına büründüsə,
28 fevraldakı fərmanla demokratiya öldürüldüsə,
23 mart 1933-cü ildə onun tabutu rəsmən basdırıldı.

Cəmi 53 saat içində, Hitler və nasistlər:
🔥 Almaniyada mətbuatı boğdu,
🔥 Müxalifəti məhv etdi,
🔥 Parlamenti əhəmiyyətsiz hala saldı
🔥 Və diktaturanı tam rəsmiləşdirdi.

Bu, tarixin ən sürətli demokratiyanın çökmə hadisəsi idi.

Və bu, təkcə Almaniyanın deyil, dünyanın da taleyini dəyişdi…

Çünki bundan sonra növbəti böyük fəlakət – İkinci Dünya Müharibəsi başlayacaqdı.

Hitlerin siyasi gedişləri onun təbliğat naziri Göbelsin fikrini haqlı çıxartmışdı: Demokratiya-ən qəddar düşməninə özünün ən təsirli silahını hədiyyə etmişdi.