ABŞ Mərkəzi Komandanlığının rəhbəri, Dəniz Qoşunlarının komandanı, general Kennet Makkenzi Yaxın Şərqdə ABŞ maraqlarına olan təhdidlər barədə geniş şəkildə çıxış edib. Fevral ayının 8-də Yaxın Şərq İnstitutunda verdiyi açıqlamasında Rusiya və Çinin regionda diplomatik, hərbi və iqtisadi mənalarda artan nüfuzundan narahatlığını ifadə edib.
Baş verən proseslərin ABŞ-ı ciddi rəqabətə sövq etdiyini bildirən Makkenzi toqquşma nöqtələrini də açıqlayıb. O deyib ki, Rusiya regionda nüfuzunu artıraraq “qlobal güc” kimliyini əldə etməyə çalışır. Moskvanın hətta Suriya və Sudanda daimi hərbi baza qurmaq planları da mövcuddur. Regiondakı münaqişələrin həllində və silah satışındakı fəallığı Rusiyanın Qərbə alternativ olmaq mövqeyini göstərir.
Çinin neft idxalının yarısı Yaxın Şərq regionunun payına düşür. Bu amil onu bölgənin dövlətləri ilə iqtisadi sahədə əməkdaşlığa yönləndirir. Çinin nəhəng “Kəmər və Yol” layihəsinin regionda Pekinin varlığını əhəmiyyətli dərəcədə artıracağı proqnozlaşdırılır.
Bütün bu nüanslara toxunun general Makkenzi vəziyyətin ciddiliyini göstərməyə çalışıb.
Orta Şərq Araşdırmalar Mərkəzinin Şimali Afrika tədqiqatlar şöbəsində tədqiqatçı yardımçısı kimi fəaliyyət göstərən Burç Eruyqur baş verənlərlə bağlı Eurasia Diary-yə müsahibə verib.
- Niyə ABŞ generalı Rusiya və Çinin Yaxın Şərqdəki fəaliyyəti ilə bağlı narahatlığını açıq şəkildə bildirib? Onu belə düşünməyə vadar edən səbəblər hansılardır?
- Düşünürəm ki, Dəniz Qoşunları generalı Kennet F. Makkenzinin bu cür açıqlama verməsinin əsas amili bölgədə müşahidə olunan və getdikcə artan güc mübarizəsidir. ABŞ, Rusiya və Çin xarici siyasət strategiyaları və hədəflərindən dolayı bir-birləriylə bir çox formalarda toqquşurlar. Çin bu mübarizədə təzə olsa da, onun üçün bu bölgə “Kəmər və Yol” ambisiyasının əsas bir hissəsini təşkil edir. Bu təşəbbüs açıq şəkildə nə Vaşinqton tərəfindən dəstəklənir, nə də layihə çərçivəsində Çin ilə Pakistan arasında qurulan güclü əlaqələrə etiraz edən ABŞ-ın regional müttəfiqi Hindistan tərəfindən.
Bölgədə təcrid olunacağından qorxan Hindistan Çin-Pakistan İqtisadi Dəhlizi layihəsindən çox narahatdır. Pekinin Yaxın Şərqə və Avropaya durmadan yaxınlaşması, ABŞ üçün bu bölgələrdə varlığına və təsirinə böyük təhdiddir.
Rusiya məsələsinə gəlincə, xüsusilə Suriya münaqişəsi daxil olmaqla bölgədəki varlığını və təşəbbüslərini genişləndirməsi ABŞ-ın hərbi mövcudluğuna təhlükə törədir. Moskvanın bölgənin və xüsusilə Körfəz ölkələrinin enerji ticarətində söz sahibinə sahib olmaq istəyi özünün vacib enerji siyasətinə qarşı yarana biləcək problemlərin qarşısını almaq üçün həyati əhəmiyyət kəsb edir. Mənim fikrimcə bu cür geosiyasi dinamikanın yaranması, ABŞ-ın bölgədəki nəzarətini və nüfuzunu itirməsi onun özünün Orta Şərqdəki siyasətinin azalması ilə bağlıdır.
- Rusiya və Çinin Yaxın Şərqdə nüfuzunun artması onları bir-birinə qarşı rəqibə çevirə bilərmi? ABŞ bu vəziyyətin yaranması üçün nə etməlidir?
- Biz beynəlxalq münasibətlərdə dünyanın regional güclərin müəyyən etdiyi təsir sahələrinə bölündüyü bir nöqtədəyik. Bu çərçivədə Rusiya və Çinin nüfuz dairələri Orta Asiya məsələsində ağır dərəcədə toqquşur. Beləliklə, bu xüsusi bölgədə onlar amansız rəqiblər kimi qəbul edilə bilər. Yaxın Şərq və Şimali Afrika regionunda Rusiya və Çinin münasibətlərini eyni qaydada nəzərdən keçirə bilmərik, lakin bunun yaranması üçün həmişə şərait var.
Uzunmüddətli perspektivdə “Kəmər və Yol” çərçivəsində Çin investisiyaları bölgədə tədricən siyasi təsir vasitələrinə çevrilə bilər. Çin bu investisiyaları enerji nəqlinə qoyarsa, o zaman bir növ rəqabət müşahidə edə bilərik. Çünki Rusiya Avropaya əsas enerji ixracatçısı olmağına dəyər verir, Yaxın Şərqdən və Körfəzdən gələn alternativ mənbənin yaradılması şübhəsiz ki, Moskvanın reaksiyası ilə nəticələnəcək. Bölgədəki hərbi bazaların olması ilə bu rəqabət hərbi baxımdan da müşahidə edilə bilər. Lakin bunun nə dərəcədə ola biləcəyini proqnoz verməyin hələ tez olduğunu düşünürəm. Ancaq ABŞ bu mənada bir rəqabət yaratmaq istəsə, ABŞ hər iki ölkəni hərbi mövcudluğunu gücləndirməyə sövq edən hərəkətlər edə bilər.
- Bu genişlənməni dəf etməyin ən yaxşı yolu nədir: aktiv müdaxilə və ya alternativ əməkdaşlıq yaratmaq?
- Düşünürəm ki, ABŞ-ın son bir neçə ildə yürütdüyü siyasət bu suala cavabdır. 2000-ci illərin başlanğıcında ABŞ bölgədə aktiv siyasət yürütməsi İraqda parçalanmış və qeyri-stabil dövlətin yaranması ilə nəticələndi. Bundan sonra baş verənlərin, yəni İŞİD-in yaranmasının, Dəməşqdə Ərəb baharı çərçivəsində inqilabların yaratdığı qeyri stabilliyin əsasında güc boşluğu dayanır.
İnanıram ki, ABŞ bu baxımdan fikirlərini tədricən dəyişdirib və indi alternativ əməkdaşlıq və ittifaqların qurulmasına yönəlib. Bu, özünü Orta Şərq bölgəsində Ərəb-İsrail münasibətlərinin normallaşması prosesi ilə təzahür edir. Düşünürəm ki, bu, regionda Rusiya və Çin ekspansiyasını dəf etmək üçün doğru yoldur, çünki İraq və hətta Liviya məsələsində göründüyü kimi, aktiv siyasət yalnız gərginlik, qarşıdurma və qeyri-sabitliklə nəticələnir.
- Türkiyənin artan nüfuzu və Ərəb-İsrail barışığı ABŞ-a bu ekspansiyanı əngəlləmək üçün faydalı ola bilərmi?
- Bu baxımdan, Türkiyə məsələsinin maraqlı olduğunu düşünürəm, çünki bunun Yaxın Şərqdəki Rusiya və Çin ekspansiyasının qarşısını almağa həm müsbət, həm də mənfi təsir edə bilər. Bəzi mütəxəssislərə və alimlərə görə, Ankara özünü sadəcə “regional güc” olaraq deyil, yüksək səviyyəli “orta güc” kimi də ifadə edə bilər. Türkiyənin son on ildəki siyasi irəliləməsi və hərbi inkişafı onu xüsusilə NATO kontekstində ABŞ-ın həlledici və zəruri müttəfiqinə çevirib. Düşünürəm ki, Türkiyə öz marağı olduğu təqdirdə, ABŞ-ın Moskvanı və Pekini kənarda saxlamaq istəyinə kömək edə bilər.
Türkiyə ilə ABŞ arasındakı müasir ikitərəfli münasibətlər müəyyən fikir ayrılıqlarına sahibdir və 90 ildən çoxdur ki, bu belədir. Bu fikir ayrılığı, PKK, F-35 razılaşması və S-400 baxımından olsun, Türkiyəni ABŞ-dan əhəmiyyətli dərəcədə uzaqlaşdırıb. Nəticə etibarilə, bu da Rusiya strateji tərəfdaşlığın əsasını qoyaraq ikitərəfli əlaqələrdəki məsafəni genişləndirdi.
Dəlilləri bu baxımdan nəzərdən keçirərkən ortaya belə bir sual çıxır: fikir ayrılıqlarına baxmayaraq Rusiya ilə bu qədər müsbət əlaqələri olması səbəbini nəzərə alaraq, Türkiyə ABŞ-a bu genişlənmənin qarşısını almaqda kömək etmək istəyir ya yox. Çünki hər iki hal müzakirəyə açıqdır.
Son olaraq, Ərəb-İsrail münasibətlərinin normallaşması məsələsinə gəlincə, bayaq dediyim kimi ABŞ bu məsələyə eyni cür baxdığını düşünürəm və bu, bölgədəki Rusiya və Çin genişlənmələrini əngəlləyə bilər. Qısası, Ərəb-İsrail məsələsi üçün daha qəti arqument gətirmək olar.
Müsahibəni aldı: Ülvi Əhmədli
