Xəbər verdiyimiz kimi, İnkişaf və Beynəlxalq Münasibətlər İnstitutunun baş əməkdaşı Krşevan Antun Dujmović və amerikalı tədqiqatçı və jurnalist Peter Marko Teysinin müəllifi olduğu IRMO Nəşrinin 2023-cü ilin iyul araşdırması işıq üzü görüb.
Araşdırmada Cənubi Qafqazda Qarabağ regionundakı vəziyyətdən bəhs edir. Müəlliflər həmçinin Türkiyənin Cənubi Qafqazda əsas oyunçu kimi təsirini və Azərbaycanın 2020-ci ildə qazanacağı qələbəyə töhfəsini təhlil ediblər.
Müəlliflərdən biri, İnkişaf və Beynəlxalq Münasibətlər İnstitutunun baş əməkdaşı Krşevan Antun Dujmoviç Ednews müsahibə verib:
Sözügedən müsahibəni təqdim edirik:
- Cənab Krşevan Antun, IRMO hesabatına görə, 2020-ci ilin payızında Ermənistan və Azərbaycan arasındakı müharibədə Qarabağ bölgəsinin əhəmiyyətindən danışın, zəhmət olmasa.
- Qarabağ bölgəsi 1992-cü ildəki birinci Qarabağ müharibəsindən bəri uzun müddətdir işğal altında idi. Azərbaycan Qarabağla Ermənistan arasında olan ərazilərin azad etməyə nail olsa da, vəziyyət onlar üçün dözülməz olaraq qalır. Bu münaqişə Moldovada olduğu kimi regionda daha geniş dondurulmuş münaqişələrin bir hissəsidir, burada separatçı əyalətlər qeyri-sabitliyə töhfə verir. Bütün ölkələr öz suveren hüquqlarını tanınmış sərhədləri daxilində həyata keçirmək hüququna malik olmalıdırlar.
Azərbaycan sülhə diplomatik həll yolu nail olmağa çalışdı, lakin müharibədən sonra gərginlik davam etdi və bu, vaxtaşırı atışmalara və münaqişələrə səbəb oldu. Azərbaycanın müdaxiləsi və əməliyyatı qanuni və Cənubi Qafqazda davamlı sülhə doğru atılmış böyük addım kimi qiymətləndirilib. Bununla belə, davamlı sülhə nail olmaq üçün regionda və bütün keçmiş Sovet İttifaqı ərazisində ərazi mübahisələri və işğal olunmuş ərazilər həll edilməlidir.
Qarabağ bölgəsinin əhəmiyyəti o qədər böyükdür ki, vəziyyəti tam həll etmədən davamlı sülhə nail olmaq mümkün olmayacaq. Azərbaycan öz ərazisinin bir hissəsinin qonşu dövlətin əlindən alınmasını və ya nəzarətində olmasını qəbul edə bilməz. Bu mübahisələrin həlli və normal vəziyyətə qayıtması müxtəlif ölkələr arasında normal münasibətlərin qurulması, sosial və iqtisadi inkişafın təşviqi üçün çox vacibdir.
- Ermənistanın baş naziri Nikol Paşinyanın son bəyanatları Qarabağın Azərbaycanın tərkib hissəsi kimi tanınmasının mümkünlüyünü göstərir və bunun regionun sabitliyinə hansı təsirləri ola bilər?
-Ermənistanın Qarabağı Azərbaycanın bir hissəsi kimi tanıması Cənubi Qafqazda vəziyyətin normallaşması üçün həlledici əhəmiyyət kəsb edir. Lakin bu addım Ermənistan daxilində müqavimətlə üzləşə bilər və potensial olaraq iğtişaşlara və hökumətdə dəyişikliklərə səbəb ola bilər. Bu qısamüddətli çağırışlara baxmayaraq, bu, problemi həll etmək və iki ölkə arasında münasibətləri yaxşılaşdırmaq üçün yeganə əlverişli yol olaraq qalır. Azərbaycan hökuməti erməni azlığının hüquqlarını qorumağa hazır olduğunu ifadə edərək, Azərbaycanın region üzərində tam suverenliyinin bərpası üçün tanınmağı vacib sayır.
Buna baxmayaraq, baş nazir Paşinyanın bu tanınmaya nail olmaq ambisiyası regionda və Ermənistanda həssas siyasi ab-hava nəzərə alınmaqla risklər daşıyır. Bu, kifayət qədər cəsarət tələb etsə də, potensial iğtişaşlar hökümətin sabitliyinə öz miqyası və ya təsiri baxımından proqnozlaşdırıla bilməz. Ancaq aydındır ki, bu addım ən azı qısa müddətdə Ermənistan cəmiyyətinə ciddi təsir göstərə bilər.
- 2020-ci il atəşkəs kontekstində Qarabağ bölgəsində Ermənistan və Azərbaycan arasında davamlı sülhün bərqərar olması üçün ədalətli sülh müqaviləsi üçün hansı tədbirləri təklif edirsiniz?
- Moskvanın himayəsi ilə əldə edilən 2020-ci il atəşkəs razılaşması Rusiyanın Cənubi Qafqazdakı tarixi marağı və təsirini nəzərə alsaq, bir qədər anlaşılan idi. Bununla belə, Rusiyanın regionda, xüsusən də Gürcüstanda etdikləri ilə bağlı mənfi təcrübəni nəzərə alaraq, yalnız Rusiya sülhməramlılarına arxalanmağa yenidən baxılmalıdır.
2014-cü ildə Rusiyanın Ukraynaya genişmiqyaslı müdaxiləsi yalnız Rusiya sülhməramlılarına güvənməklə bağlı narahatlıqları artırdı. Əvəzində davamlı və ədalətli sülhü təmin etmək üçün ABŞ, BMT sülhməramlıları və Avropa İttifaqının iştirakı da daxil olmaqla daha geniş beynəlxalq iştirak tələb oluna bilər. Rusiya öz təsirini artırmaq və ölkələri parçalamaq üçün həll olunmamış münaqişələrdən istifadə etmək nümunəsini nümayiş etdirdi, nəinki həqiqətən sabitlik axtarmaq.
Bu region, onun münaqişələri və Qarabağ məsələsi daha çox diqqəti cəlb etməli və Azərbaycan kimi ölkələrin beynəlxalq səviyyədə tanınmış sərhədlərinə və ərazi bütövlüyünə hörmət edərək, Cənubi Qafqazda davamlı sülhün təminatçısı kimi xidmət etmək üçün NATO üzvü kimi Türkiyəni potensial olaraq cəlb etməlidir. Daha geniş beynəlxalq səylər regionda davamlı sülhə nail olmaq üçün çox vacibdir.
- IRMO Nəşrindəki təhliliniz Türkiyənin Cənubi Qafqazda əsas oyunçu kimi rolunu və Azərbaycanın 2020-ci ildə qazandığı qələbəyə töhfəsini necə qiymətləndirir. 2020-ci ildə Ermənistan və Azərbaycan arasında Qarabağ bölgəsində baş vermiş hərbi münaqişənin nəticələrinə təsir edən Türkiyə tərəfindən konkret töhfələr barədə ətraflı məlumat verə bilərsinizmi?
Nəşrdə Türkiyənin kəşfiyyat, texnologiya, hərbi texnika baxımından hərbi yardım göstərdiyi qeyd edilib və həyatın həqiqəti hesab edilib. Bu avadanlıq və bu dəstək Reqaninin qələbəsinə böyük töhfə verdi. Bu, qanuni addımdır. Ukraynada da türk silahlarının tətbiq olunduğunu gördük. Deməli, bu texnika və bu dəstək qanuni məqsəd üçün idi və bu, Azərbaycanın bir hissəsi olan Qarabağın böyük hissələrinə nəzarəti bərpa etmək üçün Azərbaycan qüvvələrinə dəstək olmaq üçün idi. Bu yüksək texnologiya sürətli hərbi qələbələrə də öz töhfəsini verir. Qeyri-müəyyən statusu olan uzun bir müharibə yaradan köhnə müharibə, köhnəlmiş hərbi texnika və çoxlu artilleriyaya malik olmaq əvəzinə, çoxlu zərər və iztirablar yaradır. Həm hərbi qulluqçular, həm də mülki şəxslər üçün hər iki tərəfdən insan həyatı üçün yüksək insan dəyəri tələb olunur. Beləliklə, texnologiya nə qədər yaxşı olarsa, müharibənin nəticəsi bir o qədər yaxşı olar. Yəni Türkiyə vəziyyəti düzgün hesab edir? Onlar regionu tanıyırlar və təbii ki, onların dəstəyi əhəmiyyətli idi və bu, cəmi bir ay yarım davam edən qısa, uğurlu bir töhfə verdi.
- Türkiyənin Cənubi Qafqazda iştirakı regionun dinamikasına necə təsir etdi və daha geniş geosiyasi vəziyyətə nə kimi təsirləri var?
Türkiyənin iştirakının bölgənin dinamikasına böyük təsiri oldu. Bu, 2020-ci ildə baş verən və indi baş verən hadisələrin gedişatını bir növ gücləndirdi. Çünki Ankaradan Bakıya bu dəstək Bakıya təkcə hərbi dəstək almaqla yanaşı, həm də Bakıya, Azərbaycan rəhbərliyinə, hətta Azərbaycan xalqına regionun ən güclü ölkəsi olan Türkiyənin dəstəyini hiss etməyə imkan verdi. Demək istədiyim odur ki, Türkiyənin yerləşdiyi Cənubi Qafqaz, Yaxın Şərq və Şərqi Aralıq dənizi bölgəsini nəzərə alsaq, bu, diplomatik və siyasi dəstək lazım idi, çünki əvvəldə dediyim kimi, Ermənistan Rusiyadan çoxlu yardım alırdı. Kremlin özünü ədalətli və dürüst bir dəllal kimi göstərməyə çalışmasından asılı olmayaraq, Rusiyadan, Moskvadan Ermənistana çoxlu siyasi və hərbi dəstək olurdu. Digər tərəfdən, Kreml hər zaman erməni tərəfinə daha çox təsir rıçaqları göstərirdi.
Nəzərə alsaq ki, Rusiya indi tam şəkildə mühasirəyə məruz qalıb, Ukrayna çoxlu qüvvə və xeyli güc itirib. Bu, demək olar ki, 90 milyon əhalisi olan NATO-nun ikinci ən böyük hərbi qüvvəsi olan Türkiyəyə daha çox qapı açır. Türkiyənin də cəlb olunması ilə Türkiyə kimi müttəfiqə ehtiyacı olan Ermənistanla Azərbaycan arasında daha çox tarazlıq tapmaq olar. Bu bölgədə iştirakla Türkiyənin rolu müsbət və konstruktivdir və davamlı sülhə töhfə verəcək, çünki Ermənistan da rəqibi olan Azərbaycanı dəstəkləyən güclü bir ölkə olduğunu anlayacaq. Ona görə də bu faktı nəzərə almalıdırlar, çünki Türkiyənin Azərbaycana dəstəyi dəyişməzdir. Bu da yaxşıdır, çünki Qarabağın həllinə, regionda davamlı və ədalətli sülhün bərqərar olmasına töhfə verəcək.
-IRMO hesabatına əsasən, Qarabağ regionunda davamlı sülhün əldə edilməsində potensial problemlər hansılardır və digər beynəlxalq maraqlı tərəflər Ermənistan və Azərbaycan arasında münaqişənin həllində hansı rolu oynaya bilər?
Davamlı sülhə nail olmaq üçün problem Ermənistanın Qarabağı tanımaq istəməməsindədir. Baş nazir Paşinyanın bəyanatları ola bilər ki, sınaq olub və o, siyasi səbəblər və ya müxtəlif mənbələrdən gələn təzyiqlər üzündən geri çəkilə bilər. Rusiyanın davranışı regionda sabitliyə təhlükə yaradaraq dağıdıcı xarakter daşıyır və ədalətli və davamlı sülhün bərqərar olacağına inanmaq olmaz. Türkiyənin NATO-nun mühüm müttəfiqi kimi əməkdaşlığı ilə yanaşı sabitliyin təmin edilməsi üçün Qərbin, o cümlədən Aİ və ABŞ-ın daha çox iştirakı lazımdır.
