Qəzzə–İsrail münaqişəsi 2023-cü ilin 7 oktyabr tarixində Həmasın başçılıq etdiyi fələstinli silahlı qruplar tərəfindən Qəzza zolağından İsrailə qarşı başladılmış genişmiqyaslı hücum əməliyyatları ilə başlayıb. Qəzza-İsrail səddini aşan yaraqlılar qısa zamanda sərhəd keçid məntəqələrinin yaxınlığında yerləşən yəhudi yaşayış məntəqələrinə və şəhərlərinə müxtəlif təyinatlı hücumlar təşkil ediblər. Hücum HƏMAS-ın nəzarətindəki Qəzza zolağından İsrailə qarşı ən azı 3000 raketdən ibarət raket zərbəsi ilə başladı. Paralel olaraq, təxminən 2500 fələstinli yaraqlı Qəzza-İsrail səddini aşaraq, hərbi bazalara hücum edib və qonşu İsrail icmalarında mülki əhalini qətlə yetirib. Ən azı 1400 israilli öldürüldü, o cümlədən musiqi festivalında 260 nəfər qətlə yetirildi. Silahsız mülki girovlar və əsir götürülmüş İsrail əsgərləri qadın və uşaqlar da daxil olmaqla Qəzza zolağına aparıldı. Qəfil hücum İsrailin əks hücumu ilə qarşılandı və İsrail bir gün sonra HƏMAS-a rəsmi olaraq müharibə elan etdi.
Beynəlxalq əməliyyatlar və beynəlxalq mübahisələr sahəsində fəaliyyət göstərən beynəlxalq hüquqşünas, Mayami Beynəlxalq Arbitraj Cəmiyyətinin üzvü, arbitrajda ölkələri və xarici investorları təmsil edən Davy Aaron Karkason Ednews-a bildirib ki, ilk növbədə onun mövqeyi hələ də neytraldır və o, münaqişədəki tərəflərin heç birini müdafiə etmir. O, sadəcə olaraq beynəlxalq qanunun necə aparılacağı ilə bağlı təhlili izah edir. Hər kəs bu təhlil əsasında öz fikirlərini formalaşdıra bilər:
“İlk növbədə biz BMT-nin maddələrində yer alan müqaviləyə və nişanlanma qaydalarına nəzər salacağıq və sizi əmin edə bilərəm ki, müharibədə və ya hərbi münaqişələrdə olan hər bir ölkə istisnasız olaraq onları pozur və ya pozacaqdır. Onlara hörmət edəcək heç bir ölkə və ya təşkilat yoxdur, çünki müharibə zamanı mülki insanlar döyüşdə nə qədər ehtiyatlı və ya ehtiyatsız olsalar da, həlak olurlar”.
Beynəlxalq hüquqşünasın fikrincə, burada hər hansı qanunvericilik yoxdur:
“İsrail heç bir ölkəyə qarşı müharibə aparmır. ABŞ da daxil olmaqla bir çox Qərb ölkələri tərəfindən terror təşkilatı hesab edilən partizan təşkilatına qarşı müharibə aparır. Beləliklə, qanuni hədəfləri müəyyən etmək çətin olduqda, nişanlanma qaydalarının necə tətbiq olunduğunu bilmək çox çətindir, çünki onlar bir ölkə və ya millət deyillər. Ən yaxşı nümunə Vyetnamdakı münaqişədir ki, uzun illər Fransanın öhdəsindən gələ bilmədiyi müxalifətin partizan hücumları olub və ABŞ qəribə səbəblərdən orada bir çox müharibə cinayətləri törətmək məcburiyyətində qalıb. Bunun səbəbi hər kəsin hədəf ola biləcəyi üçün qanuni hədəfləri müəyyən etmək çətin idi və əsgərlərlə davam edən PTSD (Posttravmatik Stress Bozukluğu) səbəbiylə My Lai kəndindəki qırğın idi.
“Ümumiyyətlə, münaqişələr olduqda və Beynəlxalq Ədalət Məhkəməsi (BƏM) bir ölkə əleyhinə qərar çıxardıqda (məsələn, Rusiya işi Ukraynadakı müharibəyə görə BƏM-də olan bir nümunədir), bu qərarlar rəylərdir və onlar üçün məcburi deyildir. Bunun səbəbi dövlətlərin suveren olmasıdır. Lakin bu hökmlər müəyyən mənada ölkə üçün problemlər yaradır. R R R deyilən bir qayda var, o, reputasiya, qisas və qarşılıqlılıqdır”, - deyə hüquqşünas əlavə edib.
D.Karkason vurğulayıb ki, beynəlxalq məsələlərdə reputasiya, qisas və qarşılıqlılıq da mühüm rol oynayır və çox vaxt ölkələr arasında qarşılıqlı əlaqələri formalaşdırır:
“Reputasiya o deməkdir ki, xalqlar qlobal səhnədə etibarlılıq, güc və etibarlılıq uğrunda reputasiya yaratmaq üçün çox çalışırlar. Ölkənin nüfuzu onun diplomatik münasibətlərinə, ittifaqlar qurma qabiliyyətinə və beynəlxalq danışıqlardakı gücünə təsir edə bilər. Güclü reputasiyası olan ölkələr bundan iqtisadi, siyasi və sosial mənfəət əldə etmək üçün istifadə edə bilərlər. Bununla belə, neqativ kimi qəbul edilən hərəkətlər millətin beynəlxalq statusuna xələl gətirə bilər.
Qisas isə o deməkdir ki, beynəlxalq səhnədə qisas iqtisadi sanksiyalar, diplomatik təcrid və ya hərbi əməliyyatlar da daxil olmaqla bir çox formada ola bilər. Ölkələr güc nümayiş etdirmək, düşmənləri çəkindirmək və ya beynəlxalq normaları və ya razılaşmaları pozan hərəkətləri cəzalandırmaq üçün qisas ala bilər. Bununla belə, cavab tədbirləri risklər daşıyır, potensial olaraq münaqişələri artırır və ya millətlər arasında münasibətlərə zərər verir.
Qarşılıqlılıq isə o anlamı daşıyır ki, beynəlxalq münasibətlərdə qarşılıqlılıq diplomatik qarşılıqlı fəaliyyətlər və müqavilə sazişləri üçün əsasdır. Ölkələr tez-tez bu hərəkətlərin qarşılığını alacağı ümidi ilə əməkdaşlıq davranışları ilə məşğul olurlar. Məsələn, ticarət müqavilələri, qarşılıqlı müdafiə müqavilələri və diplomatik jestlər çox vaxt qarşılıqlılıq prinsipinə əsaslanır. Əksinə, mənfi hərəkətlər tariflər və ya qarşılıqlı viza məhdudiyyətləri kimi oxşar əks tədbirlərlə qarşılana bilər”.
Beynəlxalq hüquqşünas qeyd edib ki, bu prinsiplər beynəlxalq münasibətlərin mürəkkəb hissəsində bir-birinə qarışıb, hər biri bir millətin strategiyalarına və dünya səhnəsindəki nəticələrinə təsir göstərir:
“Ölkələr tez-tez bu amilləri tarazlaşdıraraq, qısamüddətli qazancları uzunmüddətli reputasiya təsirlərinə, qisas almanın faydalarına qarşı eskalasiya risklərinə və daha güclü beynəlxalq əlaqələrin qurulmasında əməkdaşlıq qarşılıqlılığının dəyərini nəzərə almalıdırlar. Hər hansı bir münaqişəli ölkənin tərəfində olan ölkələri görəndə gəlin üç RRR-ə nəzər salaq və biz fərziyyələr irəli sürməyə başlaya və görə bilərik ki, hər bir ölkənin bunu etməsi üçün oyunlarda hansı pay var”.
Ülviyyə Şahin
