Bu gün Türkiyə Respublikasının qurulmasının 100 illiyidir. 1923-ci il oktyabrın 29-da Türkiyə Böyük Millət Məclisi Cümhuriyyəti elan edib. İki il sonra - 1925-ci ildə bu günün türk dövlətinin yaranması günü kimi qeyd olması barədə qanun qəbul olunub.
Ednews bu münasibətlə İstanbul 29 Mayıs Universitetinin və Milli Müdafiə Universiteti müəllimi, doktor, tarixçi Zekeriya Türkmen ilə müsahibəni təqdim edir:
- Türkiyə Cümhuriyyəti 100 illiyini qeyd edir. Əsrlik Türkiyə dövləti bu günlərə necə gəldi?
- İlk növbədə qeyd etmək lazımdır ki, Türkiyə Cümhuriyyəti dağılmış Osmanlı İmperiyasının süqutu üzərində qurulmuş bir türk dövlətidir. İmperialist dövlətlərin Şərq məsələsi olaraq irəli sürdükləri, əslində 19-cu əsrdə siyasi, iqtisadi və hərbi sahədə bir çox cəhətdən həyata keçirilən səylərlə Osmanlı imperiyasını və türklüyü yox etmək planı idi. Ölkəni idarə edənlər ümidsizlik içində idilər. Osmanlı ziyalıları, qurtuluş üçün həll yolları axtarmağa başladılar.
Türkiyə Respublikasının qurulması türk milləti və bu ölkənin varlığı uğrunda mübarizə aparanlar üçün böyük sınaqlar hesabına başa gəlib. Türkiyə Cümhuriyyətinin yaradılması Birinci Dünya müharibəsindən sonra Osmanlı dövlətini parçalayıb məhv etmək istəyənlər üzərində qələbənin nəticəsidir.
Mustafa Kamal Paşanın rəhbərliyi ilə Türkiyədə yeni bir mübarizə başladı. Adı "Türk Qurtuluş Savaşı" idi. "Qurtuluş savaşı"nın uğurla başa çatması Cümhuriyyətə yol açdı. 1923-cü il oktyabrın 29-da qurulan Türkiyə Cümhuriyyəti 100 illik tarixində böyük uğurlara imza atdı. Qurucu lider Qazi Mustafa Kamal Atatürk “Qısa müddətdə çox və böyük işlər gördük, bu işlərin ən böyük hədəfi Türkiyə Cümhuriyyətidir” deyən və daha böyük işlər görmək əzmində olduqlarını ifadə etdi. Türkiyə Cümhuriyyəti əldə etdiyi nailiyyətlərlə Avrasiya coğrafiyasında qlobal güc, türk dünyası üçün böyük təminat, İslam dünyası üçün isə lider dövlətə çevrildi. Bu gün Türkiyə Atatürkün qoyduğu prinsiplərə uyğun olaraq dünyada daha nüfuzlu bir ölkə olmaq üçün səylərini davam etdirir, türk dünyası ilə əlaqələri genişləndirir. Xüsusilə Türkiyə Cümhuriyyəti ilə qurulan əlaqələr hər sahədə böyük inkişafdan xəbər verir.
- İndiki Türkiyə ilə keçmiş Türkiyə arasında nə kimi fərqlər var?
- Keçmiş Türkiyəni, yəni Osmanlı dövrünü nəzərə alsaq, hər cəhətdən inkişaf etməmiş, iqtisadi cəhətdən çökmüş, mədəni cəhətdən korlanmış, təhsil sistemi pozulmuş, ordusu parçalanma ərəfəsində olan bir dövlət imici var idi. Osmanlıda qadınlar təhsil almadılar (savadlılıq səviyyəsi qadınlarda mində 3, kişilərdə isə 8 faiz idi). Türkiyənin Qurtuluş Savaşının Zəfərindən sonra imzalanan Lozanna Sülh Müqaviləsi ilə Türkiyə beynəlxalq aləmdə hörmətli yer qazandı. Sevr müqaviləsində 350 min kilometr torpaq türklərə qaldı. Lozanna bunu iki dəfədən çox artırmağa imkan verdi.
Müasir Türkiyədə təhsil, iqtisadiyyat, mədəniyyət sahəsində xeyli irəliləyişlər olub. Türkiyə xalqına - qadın və kişiyə bərabər hüquqlar verdi. Ən əsası isə dünyəvi sistemə keçidlə ağlın hökmranlığı bərqərar oldu. Din, vicdan, fikir və düşüncə azadlığı təqdim edildi. Bu baxımdan Türkiyənin demokratikləşmə tarixi çağ anlayışını aşdı. Mustafa Kamal Atatürk Türkiyəni hər cəhətdən çağdaş sivilizasiyalar səviyyəsinə yüksəltmək əzmində olduğunu və bu istiqamətdə araşdırmalar apardığını bildirib.
- Mustafa Kamal Atatürk Türkiyə üçün, xüsusən də gənclər üçün nə deməkdir?
- Mustafa Kamal Atatürk gənc yaşlarından ölkənin problemləri ilə maraqlanıb. O, Hərbi Akademiyada olarkən ideyalarına görə həbsə atılan, 1907-ci ildə cümhuriyyət ideyalarının olduğunu ətrafdakılara hiss etdirən bir şəxs idi. Çox oxuyan, oxuduqlarını sorğulayan biri idi. 38 yaşında Türkiyə Qurtuluş Savaşının lideri oldu. Onun ordusu və ətrafındakı şəxsi heyət gənclərdən ibarət idi. Cümhuriyyəti elan etdikdən sonra “Bütün ümidim gənclərədir, gənclər, cəsarətimizi gücləndirən sizsiniz, Cümhuriyyəti siz alacaqsınız” deyərək gələcəyin gənclərin çiyinlərində ucalmasını istədiyini bildirib. Hər bir xalqın gəncliyi ölkənin intelektual ideologiyasını, mənəvi quruluşunu təmsil etməklə yanaşı, o xalqın gələcəyinin yükünü də üzvi şəkildə daşıyır. Millətlərin gələcəyi gənclərin müsbət rolları ilə işıqlanır, ya da onların mənfi təsirləri ilə qaralır, parlaq və ya solğun olur. Atatürk gənclərin təhsilinə böyük əhəmiyyət verilməsini istəyən bir liderdir. Çıxışlarının birində deyir: “Gənclər; Cəsarətimizi gücləndirən və davam etdirən sizsiniz. “Aldığınız təhsil və mədəniyyətlə siz insani fəzilət, vətən sevgisi, fikir azadlığının ən dəyərli nümunəsi olacaqsınız”. Atatürk Türkiyə Cümhuriyyətini də gənclərə əmanət edib: “Ey yetişən yeni nəsil! Sən gələcəksən. Cümhuriyyəti qurduq; O, bu məsuliyyəti “Bunu yüksəldəcək və davam etdirəcəksən” deməklə ifadə edib.
- Atatürk olmasaydı Türkiyə bu yerlərə çata bilərdimi?
- Türk tarixində böyük dəyişikliklərə səbəb olan müdrik liderlər var. Bunlar Mete Han, Satuk Buğra Han, Sultan Alp Arslan, Fatih Sultan Mehmet, Şah İsmayıl, Qanuni Süleyman, Sultan II. Mahmut, Atatürk, Mehmet Emin Resulzade kimi. Atatürk hərbi məktəblərdə aldığı təhsillə özünü bir lider kimi təkmilləşdirdi. O, gələcəyə baxan insan idi. Tarixi geniş mütaliə etməsi onda milli mənlik hissinin inkişafına səbəb olmuşdur. O, türkçülük ideyasını mənimsəmişdir. O, “Mənim ən böyük qürur mənbəyim türk doğulmağımdır” deyib. Onun milli düşüncəsi milli dövlətin qurulmasına yol açdı. Osmanlı İmperatorluğunda Atatürkə qədər bir çox liderlər yetişmişdi, lakin onların heç biri radikal qərarlar qəbul edəcək qədər cəsarətli deyildi. Atatürk bir islahatçı kimi radikal qərarlar qəbul etməyi bilirdi. O, inandırıcı şəxsiyyəti və istedadı ilə o vaxta qədər heç kimin ağlına belə gətirə bilmədiyi yenilik səylərini türk millətinə qəbul etdirdi. Ətrafındakı yaxın dostlarından heç biri onun qədər cəsur deyildi. Əslində onlar cümhuriyyətə keçidin bu qədər sürətli olmasını istəmirdilər, keçidin mərhələli olmasını istəyirdilər. Lakin inqilabi hərəkatın birdən baş verməsi faktdır. Yeni türk dövləti türk inqilabının son mərhələsi idi. Osmanlı İmperiyasının özünü dəyişdirməsi mümkün deyildi. Burada Mustafa Kamal Paşanın rəhbərliyi ilə Türk İnqilabını mərhələ-mərhələ həyata keçirərək Yeni Türk dövlətinin qurulmasını təmin etdi.
- Cümhuriyyətin elan edilməsi ilə Türkiyənin ən böyük qazancı nə oldu?
- Cümhuriyyətin elan edilməsi ilə Türkiyə Lozannada beynəlxalq arenada bir daha özünü təsdiq etdi. Reputasiyası sarsılmış, sosial aşağılıq kompleksinə tutulmuş bir xalq yenidən canlandı. Məncə, ən böyük qazanc Türkiyənin və türk millətinin özünə inam qazanmasıdır. Qərbin imperialist dövlətləri tərəfindən xor və alçaldılan türk milləti beynəlxalq arenada bərabər hüquqlu, bərabər prinsiplərlə təmsil olunan bir ölkəyə çevrildi. Atatürk yeni Türkiyənin prezidenti seçildi. Onun yanına dünya liderləri gəldi. Dövrün İngiltərə, Fransa və Balkan ölkə rəhbərləri onun dühasına heyran idilər. O, Vətəndə Sülh, Dünyada Sülh prinsipini irəli sürən mühüm lider idi. Onun yalnız bir fikri var idi. O, bu səyi ilə Türkiyə Cümhuriyyətini çağdaş sivilizasiyalar səviyyəsinə qaldırmaq üçün çox çalışdı. O, inkişaf etməmiş türk xalqının təhsilinə böyük əhəmiyyət verirdi. O, həm də türk dünyası ilə sıx əlaqələrin qurulmasının tərəfdarı idi. Sovet İttifaqı ilə balanslaşdırılmış siyasət aparırdı. O, Azərbaycanla münasibətlərin sıx olmasının tərəfdarı idi.
- Sizcə Türkiyənin Qurtuluş Savaşı uşaqlara və gənclərə necə izah edilməlidir?
- İndiki gənclik texnologiyadan istifadə edən internet əsrinin nəslidir. Türk Qurtuluş Savaşı ilə bağlı ölkəmizdə və dünyada çoxlu elmi araşdırmalar və nəşrlər edilib. Kitablar yazılıb. Şəkilli kitablar hazırlanmışdır. Hekayə və roman geniş çap olunub. Bunu indiki gəncliyə kompüter texnologiyasından istifadə edərək izah etmək lazımdır. Mən 2000-ci illərin əvvəllərində Ankarada işlədiyim zaman Atatürk və Türkiyənin Qurtuluş Savaşı haqqında bir karikatura hazırlamaq istəyirdik, lakin xərc çox olduğundan yarımçıq qaldı. İndi bu işlər asanlaşıb. Məncə, milli tarixi gənclərə kiçik yaşlarından vizual və audio texnikalardan istifadə etməklə, kompüter oyunları hazırlamaqla izah etmək bizim üçün milli və vicdanlı bir məsuliyyətdir. Eləcə də təkcə Türk Qurtuluş Savaşını deyil, türk dünyasının qəhrəmanlarını, milli simalarını, mədəniyyət və adət-ənənələrini də bu şəkildə çatdırmaq lazımdır. Böyük Atatürk “Türk övladı əcdadlarını tanıdıqca daha böyük işlər görməyə əzm və güc tapacaq” deyib. Tarix laboratoriyadır. Bu, sosial yaddaşdır. Yaddaşın yaşadılması üçün onun müasir texnika ilə gənc nəsillərə çatdırılması vacibdir. Eynilə muzeylərdə də təlimlər keçirilməlidir. Panorama və diarama üslublu muzeylər vacibdir. Ankarada Anıtkabirin altında yerləşən Atatürk və İstiqlal Müharibəsi Muzeyinin tikintisinə məsul şəxs idim. Biz görkəmli Azərbaycan rəssamı Tahir Salahovun dəstəyi ilə bu muzeyin tikintisinə başlamışıq. Bu da gözəl idi. Ankaranın ən çox ziyarət edilən yerlərindən biridir. Düşünürəm ki, tarixi vizuallaşdırmaq və canlandırmaq çox vacibdir. Yeni nəsil mütaliə ilə yanaşı, bu kimi fəaliyyətlərlə də məşğul olsa, onlar daha şüurlu, özünəinamlı, milli məsələlərə həssaslıqla yetişəcəklər. Çünki bir millətin gələcəyinin yükünü öz çiyinlərində hiss edəcək gənclərin milli dəyərlərlə silahlanmış şəkildə yetişdirilməsi böyük əhəmiyyət kəsb edir.
- Türkiyəmizin 100 illiyi qutlu olsun, müsahibə üçün təşəkkür edirəm.
- Mənə bu müsahibə fürsətini verdiyiniz üçün təşəkkür edirəm. Əbədi qalacağına inandığımız Türkiyə Cümhuriyyətinin 100-cü ildönümü mübarək. Atatürkün uzaqgörənliyi ilə qurduğu və günü-gündən inkişaf edən Türk Dünyasının dildə, fikirdə, işdə birliyi əbədi olsun.
Söhbətləşdi: Oğuz Ayvaz
