Cənubi Qafqaz regionunun əsrlər boyu qitələrarası ərazi olması böyük dövlətlərin marağına səbəb olub.  Hətta Atlantik okeanında yerləşən İngiltərə belə bura müdaxilə edərək özündən asılı vəziyyətə salmaq istəyib. İngiltərə bu prosesə hələ 1918-1919-cu illərdən başlamış, öz geosiyasi maraqlarını Cənubi Qafqaz regionuna yönəltmişdi.

 

Rusiya və İngiltərə rəqabəti...

 

I Dünya müharibəsindən (1914-1918)  “Brest –Litovsk” sülhü  ilə məğlub şəkildə ayrılan  Rusiyanın siyasi maraqlarını qorumaq üçün reputasiyası xeyli sarsılmışdı. Bunu fürsətə çevirən İngiltərinin isə Cənubi Qafqazla əlaqədar geosiyasi planları var idi. Cənubi Qafqazın işğalı təkyönümlu siyasət deyildi, İngiltərə bu regionu işğal edərək  əvvəlcədən müstəmləkə kimi ələ keçirdiyi Hindistan, İran və İraqla birləşdirmək niyətində idi. Nəticədə o Müstəmləkələr üzərində vahid sistem yaratmaq, Rusiyanın cənub sərhədlərinin genişləndirə bilməməsini təmin etmək niyyətində idi. 

 

Ümumiyyətlə, İngiltərənin 1918 ci ildə Qafqaza gəlişi və Rusiyanın çox zəifləməsi Britaniya kəşfiyyatının fəaliyyəti ilə bağlı idi: İngiltərənin məxfi agenti Osvald Rayner çarın baş məsləhətçisi Qriqori Rasputinin öldürülməsini təşkil etdi. Böyük Britaniyanın Çar Rusiyadakı səfiri Sir George Buchanan “Byukenan” fevral inqilabında mühüm rol oynadı.  Bütün bunlara baxmayaraq Rusların da region üzərində gücü itirmək niyyətləri yox idi. 

Cənubi Qafqaz uğrunda gedən mübarizə...

Region uğrunda ingilis-türk, ingilis-rus, ingilis-alman, alman-rus rəqabəti gedirdi. İngilislər üçün ən vacib 3  mənea var idi. Birinci olaraq Cənubi Qafqazda müsəlman əhalinin çoxluğu və Osmanlı təsiri ( beləki İslam ordusunun gəlməyi ilə bu teoriya özünü doğrultdu), 2- ci II əsrə yaxın Rusiya idi. Qafqaz xalqları nə qədərdə illər boyu Rusiyaya qarşı azadlıq hərəkatları aparsalar da mümkün xaosda onun tərəfindən çıxış etməyidə unutmurlar. 3- cu maneə isə Cənubi Qafqaz xalqlarının öz müstəqilliyini qazanıb və de - jure olaraq qoruyub saxlaması üçün İngiltərənin düşməni olan digər iri dövlətlərin himayədarlığını qəbul etmək idi. Buna mmisal olaraq Gürcüstanın Almaniyandan, Ermənistanın isə Rusiyandan  qəyyumluq istəməsini göstərmək olar. İngilislər bilirdilər ki, Cənubi Qafqaz regionunu ələ keçirmək üçün Bakı çox strateji yer idi. Həm də o zamanlar Bakı şəhəri Ümumi dünya neft istehsalının 49% - i qarşılayırdı. Ümumiyyətlə, Britaniya hər zaman olduğu kimi Cənubi Qafqazın ələ keçirilməsində Rusiyanın hərbi güc taktikasından  fərqli olaraq Müqavilə, Dəstəkləmə, Diplomatik Hiylə kimi siyasi fəndlərdən istifadə edirdi. Bunlara bir neçə misal göstərmək mümkündür. Məsələn Britaniya Rusiyanın radikal qərarlarının  əksinə, Qafqaz Federasiyasını sonradan AXC -ni  bütünlüklə dəstəkləməyi qərara almışdı. Britaniya Bakı neftini almanlardan qorumaq məqsədilə hələ müharibə dövründə Rusiyaya dəstək adıyla nəzarət etmək kimi fikirləri var idi. 

Dəyişən “Qafqaz planı”...

Lakin 1919 - cu ildə ingiltərəli generalı Tomsonun Cənubi Qafqaz eləcə də AXC - ə qarşı olan bütün planları dəyişdi. Qafqaz Planı Britaniyanın Hindistan,İran, İraq kimi iri müstəmləkələri olması Versal Vaşinqton Sistemin Dünyanın ədalətli şəkildə bölüşdürülməsi məsələlərinə zidd idi. Əlavə olaraq yetərincə müstəmləkəyə sahib olan Britaniyanın ən azından digər koloniyaları qorumaq üçün Fransa və Sovet Rusiyası ilə əlaqələri pisləşməsini riskini götürə bilməzdi. Əsas səbəblərdən biri olaraq,  Tomson bildirirdi ki, Cənubi Qafqaz da olan Rusiya əleyhinə etnik separatçılıq müvəqqətidir. Uzun müddət bu regionun Rusiyaya bağlılığı Rusiya dirçəldikdən sonra həmən ərazilərin əldə tutulmasını çox çətinləşdirəcək. Son olaraq, isə 1919 ci il aprelində Bakıda İngilis Qubernatorluğunun ləğvi ilə Britaniya orduları Cənubi Qafqazı tərk etdilər. Bir sözlə desək İngilis - Rus rəqabətində İngilislər Cənubi Qafqaz üzrə qüvvə balansını itirdilər. 

Güclər balansı Rusiya, Osmanlı və İngiltərə və müasir dövr...

1918-1920 ci illərdə Zaqafqaziyada güclər balansı Rusiya, Osmanlı və İngiltərə idisə,  müasir dövrdə də bu siyasi proses demək olar ki, eyni xətlə davam edir.

Hazırda Cənubi Qafqazın geosiyasi proseslərində Rusiya, Türkiyə və İran müəyyən rol oynayır. ABŞ və Böyük Britaniya da  heç də kənarda qalmır,  sadəcə onların siyasi taktikaları  iqtisadi yönümlüdür. 

SSRİ dağıldıqdan sonra İngilislərin Azərbaycan üzərindən Cənubi Qafqaz geosiyasi planları yenidən cücərməyə başladı. Hazırkı dövrdə Britaniya 32 milyard dollarlıq rəqəmlə Azərbaycana sərmayə qoyan ən böyük xarici investordur. Bununla belə, Britaniya neft şirkətlərindən başqa  Cənubi Qafqazda sülhün qurulması üçün uzunmüddətli vətəndaş cəmiyyətinin rəhbərlik etdiyi strategiyalarla əhəmiyyətli siyasət aparıb. Daha aydın desək Sülhun qorunması və Qarabağın Azərbaycanının bir ərazisi kimi dəstəkləməsi Britaniyanın Zaqafqaziya siyasətinə uyğundur. 

Alternativ yollar...

Hazırda həm ərazi cəhətdən, həm ÜDM , həm də hərbi cəhətdən Azərbaycan Regionun əsas dövlətidir, bundan başqa Ermənistanın Rusiya ilə tarixi yaxınlığı, Gürcüstanın Aİ ilə əməkdaşlığı CQ ölkəsi olan Azərbaycanı , Britaniya ilə  isti münasibətlərin qurulmasına təşviq edir.  

Ümumiyyətlə Zaqafqaziya kimi önəmli bir ərazidə müstəqilliyin təmin edilib ən əsasda qorunması üçün ölkənin önündə 3 alternativ yol var. 

1-ci olaraq Rusiyanın tarixi hegemonluğuna görə tamamilə onun himayəsi altında çıxış etmək. Görünür bu doğru variant deyil çünki Belarus kimi regional təcridə və gələcək də Rusiyanın özündən təmamilə asılılığına səbəb gətirə bilər. 

2- ci olaraq başda ABŞ və Britaniya olmaqla tək yönümlü Qərb siyasəti - ümumiyyətlə  keçmiş post-sovet hələki Zaqafqaziya ölkəsi olub  yalnız Qərb ölkələri ilə  əməkdaşlıq etmək risklidir. Gürcüstanın və Ukraynanın radikal qərbpərəstliyinin ölkəni hazırkı dövrdə necə bir vəziyyətə saldığı hər kəsə məlumdur. 3- cü və ən yaxşı yol  kimi balanslı siyasət aparmaqdır. Buna misal Azərbaycanı göstərmək olar. həm Avropa Ölkələri ilə  neft və digər sahələrdə tərəfdaşlıq, NATO-nun Sülh  Naminə Tərəfdaşlıq və  Fərdi Tərəfdaşlıq komitələrinə qoşulması, həmçinin  150 ölkənin tərəfdaş olduğu Qoşulmama Hərəkatının rəhbər idarəçiliyi ilə  Azərbaycan hazır ki xarici siyasətdə özünü yüksək səviyyədə  doğruldub. Bundan başqa  Azərbaycanın 2022-ci ildə Rusiya ilə hərbi tərəfdaşlıq müqaviləsinə qoşulması və MDB üzvlüyü ikili xarici siyasətin bariz nümasəsidir.

 

Gülməmmədov Xəyal