1917-ci il fevral inqilabından sonra sıra ilə Çar imperiyasının tərkibindən çıxmış digər respublikalar kimi Cənubi Qafqaz regionunda mövcud olan 3 xalq ( Azərbaycan, Gürcüstan və Ermənistan) da öz azadlıqlarını sırası ilə təmin etməyə başladı. Xarici qüvvələr tərəfindən yarana biləcək potensial bir təhdidin qarşısını almaq üçün həmin bu xalqlar 1918 – ci il 22 apreldə Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikasını təşkil etdilər. Lakin üç əsas qrupun (ermənilər, azərbaycanlılar və gürcülər) bir-birindən fərqli məqsədləri ZDFR-nin mövcudluğunu tez bir zamanda təhlükə altına qoydu. 1918-ci ilin mayında yeni Osmanlı hücumu ilə üzləşən Seymdəki gürcü nümayəndələr ZDFR-nin davam edə bilməyəcəyini bildirərək mayın 26-da Gürcüstan Demokratik Respublikasını müstəqil elan etdilər. Bununla da ZDFR ideyası süquta uğradı.

 

Bəs, Cənubi Qafqazda proseslər sabitləşdikdən sonra gələcək prespektivlər üçün bu ideya yenidən gündəmə gələ bilərmi? Yəni 105 il əvvəl yaranan Zaqafqaziya Demokratik Federativ Respublikası qurula bilərmi?

Məsələni hər üç ölkədən olan ekspertlərlə müzakirə etdik.

 

İlk olaraq məsələylə bağlı azərbaycanlı politoloq Tofiq Abbasov öz fikirlərini bizimlə bölüşdü: 

 

 

“Tarixə nəzər yetirsək əlbəttə ki, qısa müddətlik də olsa, 3 xalqın birlikdə fəaliyyət göstərdiyi bir federativ respublika mövcud olmuşdur. Lakin burada mövcud olan radikal erməni milliyətçilərinin məqsədləri və Daşnaksyutun partiyasının buradakı fəaliyyətləri bu ideyanı təhlükəyə atan əsas məsələlərdəndir. Onların məqsədi birgə güclü bir ittifaq kimi regiondakı 3 xalqın suverenliyini təmin etmək deyil, sadəcə qonşuları hesabına varlanmaq və özgə torpaqlarını mənimsəmək üzərinə olduğu üçün bu proseslərdə seym daxilində ortaq bir məqsəd yaratmaq təməli sabit deyildi. Üzərindən 1 əsrdən çox vaxt keçməsinə baxmayaraq, Ermənistan tərəfi öz qara əməllərindən hələ də əl çəkməyib. Regiondakı qonşuları ilə münasibətləri, ölkənin süverenliyinin təhlükə altında olması və həmçinin ermənilərin öz problemlərinin həllini, İran və Rusiya kimi ölkələrin müqqədəratına həvalə etməsi günümüzdə bu ideyanı tamamilə mümkünsüz hala gətirir. Lakin düşünürəm ki, Cənubi Qafqaz regionu yığcam bir bölgədir və ortaq bir respublika kimi deyil də, Aİ kimi bir xırda modelin yaradılması bu 3 ölkəyə daha çox xeyir verər. Onların dünya çapında sahib olduğu problemlərin həlli daha tez baş verər, onlar daha çevik bir şəkildə dolana bilərlər və.s. Nəzəri baxımdan bu düşüncəni gerçəkləşdirmək olsa da, qeyd etdiyim kimi Ermənistan tərəfinin hazırda sahib olduğu mövqeyi dəyişmədiyi müddətcə bu və bunun kimi alternativlər praktikada baş verməyəcək”.

“Fərz etsək ki, sualımıza 

 

Tofiq Abbasov həmçinin dünyanın ortaq ittifaqın yaranmasına olan münasibətdən də danışıb. O, qeyd edib ki, keçmişə nəzər yetirsək vaxtılə Baltikyanı ölkələr Sovet İttifaqı hələ mövcud olduğu bir vaxtda 3 ölkə güclü bir kollektiv olaraq ittifaqından daxilindən çıxaraq öz suverenliklərini bərpa etmişdilər.

 

 “Yəni belə bir şəraitdə Cənubi Qafqazın 3 ölkəsi bir araya gəlib bir ittifaq yaratsalar, inanmıram ki, xaricdən münasibət mənfi olar. Burada sadəcə Bakı, Tbilisi və İrəvan hökümətləri sadəcə bir-birilərinə anlayışla yanaşmalıdır. Lakin ələxsus belə bir şey təmin olunacağı təqdirdə həm Gürcüstan həm də Ermənistan Azərbaycanın bu ittifaqa rəhbərlik etməsini də qəbul etməlidir. Bütün aspektlərdə dominant olan ölkəmiz belə bir ittifaqda da rəhbər tərəf olmalıdır”.

Ortaq bir ittifaq ideyasına gürcü ekspert və siyasi analitik Gia Xuxaşvili də öz mövqeyini bildirib. 

 

 

Söhbət zamanı o qeyd edib ki, hələ Konfederesiya və ya Aİ kimi ittifaq haqqında danışmaq tezdir və bu olduqca çətindir. 

 

“Çünki 3 hökümət üzrə fikir ayrılığı çox ola bilər. Ermənilərin Rusiyadan asılı olmağı, prosesi dahada çətinləşdirir. Həmçinin belə bir ittifaq Azərbaycan və Türkiyə münasibətlərinə yaxşı təsir göstərməyə bilər. Gürcüstan isə hər iki Qafqaz ölkəsi ilə stabil münasibət saxladığı üçün  bu prosesə uyğunlaşması daha asan olacaq. Qafqazda yerləşən etnik müxtəlifliyi isə ittifaqa heç bir zərər yetirə bilməz. Cənubi Qafqaz Birliyinə yeganə mənfi xüsusiyyəti İrəvan hökümətinin Azərbaycana qarşı olan faktiki düşmənçiliyidir. Ermənilərlə azərbaycanlıların keçmişdə baş verən problemləri aradan qaldırması vacibdir. Ümumi inkişafa yalnız bu təkan verə bilər. İqtisadi yöndən nəzər yetirsək  Azərbaycan   İttiifaq  üçün  xüsusi önəm kəsb edir. Ümumi ittifaqın olması hər üç ölkənin gələcəkdə həm iqtisadi, həm də siyasi baxımından  inkişafına müsbət təsir edə bilər”, – deyə ekspert qeyd edib.

 

Erməni siyasi aktivist İşxan Verdiyanın politoloq Tofiq Abbasovla təxminən oxşar fikirləri paylaşması diqqəti cəlb edən əsas məqamlardan biri oldu. 

 

 

“Vahid Qafqaz Birliyin yaranması mənim üçün çox çətin görsənir, əvvəllər yaranmış Cənubi Qafqaz Sovet Sosialist Respublikası yaranarkən SSRİ tərkibində olduğumuz üçün bu asan baş vermişdi. İnanmıram ki, müstəqillik dadı almış ölkələr öz idarəçiliyinın bir hissəsini Qafqaz birliyinə versin. Başqa səbəb kimi 3 ölkə arasında vahid idarəçilik proseslərində problem yaşanacaq. Siyasi cəhətdən bunun mümkünlüyü çətin görünsə də iqtisadi cəhətdən bu mümkün ola bilər. Eyni zamanda, Ermənistan, Azərbaycan və Gürcüstan kimi Zaqafqaziya respublikalarını özündə birləşdirəcək qeyri-siyasi strukturun, belə güclü iqtisadi anklavin yaradılması üçün əla variant var. Bu seçim bölgəmiz üçün ən yaxşısıdır. Düşünürəm ki, məhz Avropa İttifaqına oxşar iqtisadi, strateji konfiqurasiya Cənubi Qafqazda bütün problemlərin həllinə kömək edəcək. Və bu, əsl real gələcək olardı. Prinsipcə, belə yaxın qonşular arasında belə olmalıdır”. 

 

Əkbər Şəbəndəyev və Xəyal Gülməmmədov