Bakı Enerji Həftəsi enerji sahəsində beynəlxalq əməkdaşlığın və strateji dialoqun inkişaf etdirilməsi məqsədilə keçirilən nüfuzlu tədbirlərdən biridir. Hər il keçirilən bu platforma Azərbaycanın enerji siyasətini təqdim etməklə yanaşı, regionun və qlobal bazarın aktual çağırışlarını və perspektivlərini müzakirə etmək üçün mühüm imkan yaradır. 2024-cü il Bakı Enerji Həftəsi, əvvəlki illərlə müqayisədə daha geniş miqyasda təşkil olunaraq, yaşıl enerji, texnoloji transformasiya və enerji təhlükəsizliyi məsələlərini ön plana çıxardı.
Azərbaycanın Enerji Strategiyası və Qlobal Kontekst Son illərdə Azərbaycanın enerji siyasəti yalnız neft və qaz ixracına əsaslanmır, eyni zamanda bərpa olunan enerji mənbələrinin inkişafı, enerji səmərəliliyi və texnoloji modernizasiya istiqamətində mühüm addımlar atılır. Rusiya-Ukrayna müharibəsi nəticəsində Avropanın enerji təhlükəsizliyi məsələləri daha da aktuallaşıb və bu kontekstdə Azərbaycan əsas alternativ enerji təchizatçısı kimi önə çıxır. Avropa İttifaqı ilə strateji enerji tərəfdaşlığının dərinləşdirilməsi Bakı Enerji Həftəsində mühüm müzakirə mövzusu oldu.
Yaşıl Enerji və Enerji Keçidi 2024-cü il tədbiri "Yaşıl dünya naminə birlikdə" devizi altında keçirildi və Azərbaycanın bərpa olunan enerji sahəsində atdığı addımlar xüsusi diqqət mərkəzində oldu. Prezident İlham Əliyevin çıxışında Zəngəzur, Qarabağ və Şərqi Zəngəzurun "yaşıl enerji zonası" elan edilməsi bir daha təsdiqləndi. Xüsusilə Xəzər dənizinin külək enerjisi potensialı üzrə həyata keçirilən layihələr və bp, Masdar, ACWA Power kimi beynəlxalq şirkətlərlə əməkdaşlıq bu istiqamətdə mühüm irəliləyişlərə səbəb olur.
Texnoloji İnnovasiyalar və Rəqəmsal Enerji Bakı Enerji Həftəsində texnoloji transformasiya, rəqəmsallaşma və süni intellektin enerji sektoruna inteqrasiyası geniş müzakirə olundu. Bu tendensiyalar enerji istehsalı və paylanmasında səmərəliliyin artırılması, həmçinin iqlim dəyişikliklərinə adaptasiya baxımından strateji əhəmiyyət kəsb edir. Azərbaycanın bu sahədə innovativ yanaşmaları regional liderlik mövqeyini möhkəmləndirir.
Enerji Təhlükəsizliyi və Regional Əməkdaşlıq Tədbir çərçivəsində Cənub Qaz Dəhlizi, TANAP və TAP layihələrinin inkişaf perspektivləri, Mərkəzi Asiya ölkələri ilə enerji əməkdaşlığı məsələləri və Türkiyə ilə inteqrasiya prosesləri ön plana çıxarıldı. Enerji təhlükəsizliyi yalnız texniki məsələ deyil, həm də geosiyasi sabitlik və qarşılıqlı etimad mühitinin formalaşması baxımından vacib mexanizmdir.
Bakı Enerji Həftəsi 2024 Azərbaycanın enerji siyasətinin yeni mərhələyə qədəm qoyduğunu nümayiş etdirdi. Bərpa olunan enerji, texnoloji innovasiyalar və regional əməkdaşlıq Azərbaycanın strateji mövqeyini möhkəmləndirən əsas amillər kimi önə çıxır. Bu tədbir həm də Azərbaycanın beynəlxalq enerji dialoqunda etibarlı tərəfdaş statusunu daha da gücləndirdi.
Donald Tramp müraciətində vurğuladı ki, son 30 ildə Azərbaycan Cənubi Qafqazın enerji sektorunda dayanıqlı liderlik nümayiş etdirib və Rusiya marşrutlarından asılı olmadan neft və qazın mühüm tədarükçüsü kimi özünü sübut edib. Tramp bildirib: "ABŞ Azərbaycanla tərəfdaşlığı və bu əməkdaşlığı mümkün edən regional enerji sabitliyini yüksək qiymətləndirir. Bu sahədə əməkdaşlığımızı daha da dərinləşdirməyi səbirsizliklə gözləyirəm".
Trampın bəyanatı ilk əvvəl Azərbaycanın Avropaya karbohidrogenlərin alternativ marşrutlarla çatdırılmasında sistemli rolunun tanınmasıdır. Ümumi uzunluğu 3500 km-dən artıq olan Cənub Qaz Dəhlizinin işə düşməsi ilə Azərbaycan Avropa ilə Asiyanın kəsişməsində yerləşən enerji "təhlükəsizlik kəmərinin" nüvəsinə çevrildi. Avropa sürətlə Rusiya enerjisindən asılılığını azaltdıqca - 2021-ci ildə 45% olan rus qazının payı 2024-cü ildə 30%-dən aşağı düşüb - Azərbaycan qazının rolu dəfələrlə artıb. 2025-ci ilə qədər Azərbaycan ildə 24 milyard kubmetrdən çox qaz ixrac edir, bunun 16 milyarddan çoxu Aİ ölkələrinə yönəldilir.
İkincisi, bu, ABŞ-nin Azərbaycanın enerji layihələrində uzunmüddətli iştirakda maraqlı olduğunu göstərir. Amerika şirkətləri artıq uzun illərdir Azərbaycanda fəal şəkildə iştirak edirlər - "Chevron", "ExxonMobil", "Baker Hughes" və digərləri 1990-cı illərdən bəri ölkənin enerji sektoruna on milyardlarla dollar sərmayə qoyublar. Tramp öz müraciətində vurğulayıb: "Son 30 ildə ölkələrimiz karbohidrogen sektorunda son dərəcə məhsuldar tərəfdaşlıq əldə ediblər". Bu, əslində Vaşinqtonun Cənubi Qafqazda izləyici deyil, aktiv oyunçu olduğunu xatırladan bir mesajdır.
Üçüncüsü, bu, enerji təhlükəsizliyi sahəsində səylərin koordinasiyası deməkdir. Vaşinqton və Bakı razıdılar ki, təbii qaz qarşıdakı onilliklər ərzində də əsas enerji resursu olaraq qalacaq. Bu, bəzi Qərbi Avropa paytaxtlarında irəli sürülən radikal iqlim gündəmləri fonunda ciddi siqnaldır. Tramp administrasiyası hər şeyi "yaşıl keçid" ideologiyasına qurban vermək əvəzinə, rasional enerji balansına üstünlük verir - burada ənənəvi mənbələr strateji rol oynayır. Bu kontekstdə Azərbaycan ideal tərəfdaşdır: o, bir tərəfdən Naxçıvan və Zəngilanda günəş və bərpa olunan enerji layihələrinə sərmayə qoyur, digər tərəfdən qaz ixrac güclərini genişləndirmək siyasətini aktiv şəkildə davam etdirir.
Dördüncüsü, bu, Azərbaycanın suverenliyinə yönəlmiş xarici siyasət jestidir. Trampın hər bir ölkənin "öz resurslarından rifahı üçün istifadə etmək hüququ" barədə söylədiyi fikir sadəcə bəyanat deyil. Bu, incə diplomatik mesajdır: ABŞ Azərbaycanın enerji suverenliyini, o cümlədən tədarük marşrutlarını, tərəfdaşları və şərtləri sərbəst şəkildə müəyyən etmək hüququnu tanıyır. Bu, xüsusilə vacibdir, çünki bəzi xarici aktorlar Avropa və regional danışıqlar çərçivəsində Bakıya siyasi motivli məhdudiyyətlər təlqin etməyə çalışır.
Beşincisi, burada uzunmüddətli tərəfdaşlığın transformasiyasından söhbət gedir. Trampın müraciəti strateji baxımdan əhəmiyyətli cümlə ilə başa çatır: "Birlikdə biz gələcəkdə daha böyük enerji müstəqilliyi, dayanıqlı inkişaf və iqtisadi artım əldə edə bilərik." Bu əsas yanaşmadır - Vaşinqton Bakını bölgənin yeni enerji arxitekturasının dayaqlarından biri kimi görür. Burada enerji təhlükəsizliyi dayanıqlı inkişaf, investisiya açıqlığı və suveren siyasətlə ayrılmaz şəkildə bağlıdır.
Deməli, prezident Trampın mesajı təkcə yubiley "Bakı Enerji Həftəsi"nə ünvanlanmış təbrik deyil. Bu, enerji, logistika, təhlükəsizlik və geoiqtisadiyyatın mərkəzində duran sistemli alyansın gücləndirilməsi üçün siqnaldır. Qlobal enerji böhranları şəraitində unikal dayanıqlıq və çeviklik nümayiş etdirmiş Azərbaycan təkcə öz töhfəsinin tanınmasını deyil, həm də strateji təklif alır: XXI əsrdə qlobal enerji sabitliyinin əsas qovşaqlarından birinə çevrilmək.
Tam 30 il əvvəl, 1990-cı illərin ortalarında sonradan Heydər Əliyevin adını daşıyan idman-konsert kompleksində ilk ixtisaslaşmış "Xəzər Neft və Qaz" sərgisi keçirilmişdi. O zaman bu sərgi sadəcə sahəvi bir tədbir kimi qəbul edilirdi - SSRİ-nin dağılmasından sonra öz enerji siyasətini qurmağa yeni başlayan ölkə üçün simvolik jest idi. Azərbaycan hələ qlobal enerji bazarının sabit və uzunmüddətli oyunçusu kimi ciddiyə alınmırdı. Hətta bir çox rusiyalı analitiklər açıq şəkildə deyirdilər: "Azərbaycanın neft ehtiyatları tükənmək üzrədir, perspektivlər isə qeyri-müəyyəndir." İkinci Dünya müharibəsinə həsr olunmuş sənədli filmlərdə artıq Aşqeron neftinin Sovet ordusunun əsas yanacaq mənbəyi olduğu faktı belə xatırlanmırdı.
Fəqət 1994-cü ildə bu proqnozlar tamamilə alt-üst edildi. Məhz həmin il "Əsrin müqaviləsi" imzalandı - Azərbaycan ilə BP, "Amoco", "Statoil", "Unocal" kimi nəhəngləri birləşdirən beynəlxalq konsorsium arasında ən iri investisiya sazişi. Başlanğıc investisiyaların ümumi həcmi 7,4 milyard dolları keçdi. Bu saziş təkcə hüquqi sənəd yox, həm də siyasi manifest idi: Azərbaycan qlobal enerji bazarına müstəqil aktor kimi daxil olur - kapital cəlb edə, infrastruktur qura və milli maraqlarını müdafiə edə bilir.
2006-cı ildə istifadəyə verilən Bakı-Tbilisi-Ceyhan (BTC) neft kəməri əsl geoiqtisadi sıçrayış oldu. Bu infrastruktur layihəsi post-sovet məkanından Rusiyadan yan keçməklə həyata keçirilən ilk genişmiqyaslı karbohidrogen ixrac marşrutu idi. BTC-nin uzunluğu 1768 km, layihə gücü isə gündəlik 1,2 milyon barel neftdir. "Azəri-Çıraq-Günəşli" yataqlarından çıxarılan xam neft əvvəlcə Azərbaycanın, sonra Gürcüstanın ərazisindən keçərək Aralıq dənizi sahilində yerləşən Türkiyənin Ceyhan limanına çatdırılır və oradan qlobal bazarlara çıxarılır.
BTC təkcə texniki layihə deyil, həm də mövcud enerji marşrutlarına qarşı geosiyasi çağırış idi. O, Rusiyanın nəqliyyat sisteminə əsaslanan monopoliyanın sonunu simvolizə etdi və Şərq-Qərb istiqamətində alternativ tranzit oxunu yaratdı. Bu, ilk dəfə idi ki, hərbi resursları məhdud olan bir Cənubi Qafqaz dövləti enerji xəritəsini diplomatik və investisiya vasitələri ilə dəyişdirə bildi. BTC-nin inşası 4 milyard dollardan çoxa başa gəldi, lakin onun yaratdığı effekt dalğa təsiri verdi: ardınca yeni qaz, logistika və ticarət marşrutları formalaşmağa başladı.
Əksər neft hasil edən ölkələrdən fərqli olaraq, Azərbaycan xammal rütbəsinin əsiri olmadı. Əvəzində, ölkə ixraca yönəlmiş qaz infrastrukturunun strateji genişlənməsinə başladı. Cənub Qaz Dəhlizi (CQD) bu təkamülün növbəti məntiqi mərhələsi oldu. Türkiyə, Gürcüstan, Aİ və Qərb şirkətləri konsorsiumunun iştirakı ilə inşa edilən CQD təkcə nəqliyyat marşrutu deyil - bu, siyasi ölçüyə malik geoiqtisadi sistemdir. Layihə Xəzər qazını Rusiya və İranın iştirakı olmadan Avropaya çatdırmağa imkan verdi - TANAP və TAP vasitəsilə, Türkiyə və Balkanlar üzərindən, potensial təzyiq və qeyri-sabitlik zonalarını arxada qoyaraq.
2007-ci ildə istismara verilən Bakı-Tbilisi-Ərzurum (BTE) qaz kəməri bu sistemin ilk elementi oldu. BTE vasitəsilə Azərbaycan Türkiyəyə illik 6 milyard kubmetrə qədər qaz ixrac etməyə başladı və bu göstərici zamanla artdı. TANAP və TAP istifadəyə verildikdən sonra isə regionun qaz arxitekturası radikal şəkildə dəyişdi: Avropanın xüsusilə Cənub və Cənub-Şərqi bölgələri artıq "siyasi baxımdan təmiz" qaz mənbəyi əldə etdilər - bu, monopolist tədarükçülərin təzyiq riskindən azaddır.
Son 30 ildə Azərbaycanın enerji sektoruna 150 milyard dollardan çox xarici investisiya yatırılıb. Təkcə "Azəri-Çıraq-Günəşli" neft klasteri və "Şahdəniz" qaz blokuna beynəlxalq tərəfdaşlar 80 milyard dollardan artıq vəsait qoyublar. Bu gün Azərbaycan neft və qazı 20-dən çox ölkəyə - o cümlədən İtaliya, Türkiyə, İsrail, Bolqarıstan, Yunanıstan, Gürcüstan, Macarıstan və Rumıniyaya ixrac edir. Bu ixrac uzunmüddətli müqavilələrlə tənzimlənir, qiymət volatilliyini və siyasi təzyiqi istisna edir.
2020-ci illərin əvvəlindən etibarən Azərbaycanın enerji strategiyasının əsas vektoru neftdən təbii qaza yönəldi. Bu dəyişiklik təsadüfi deyildi: o, Avropada dərinləşən enerji böhranı və Azərbaycanın siyasi baxımdan həssas regionlarda əsas tədarükçü statusunu möhkəmləndirmək istəyinə cavab idi.
Hazırda Azərbaycan illik 24 milyard kubmetrdən çox qaz ixrac edir - bu, 2020-ci ilin göstəricilərindən təxminən iki dəfə çoxdur. Bu qazın 16 milyard kubmetrdən çoxu Avropaya, ilk növbədə Cənub Qaz Dəhlizi vasitəsilə göndərilir - bu flaqman layihə Cənubi və Cənub-Şərqi Avropanın enerji mənzərəsini əsaslı şəkildə dəyişdirib.
Cənub Qaz Dəhlizi təkcə boru kəməri deyil, Avrasiyanın enerji arteriyasıdır. Onun ümumi uzunluğu təxminən 3500 kilometr təşkil edir və beş ölkəni - Azərbaycan, Gürcüstan, Türkiyə, Yunanıstan və Albaniyanı əhatə edir, son nöqtəsi isə İtaliyadır.
CQD bir-birinə bağlı bir neçə seqmentdən ibarətdir: Xəzər dənizində yerləşən, 1,2 trilyon kubmetrdən çox təsdiqlənmiş ehtiyatlara malik Şahdəniz-2 yatağı; yatağı Türkiyənin şərqinə birləşdirən və illik 6,6 milyard kubmetr qaz ixrac edən Bakı-Tbilisi-Ərzurum (BTE) qaz kəməri; uzunluğu 1850 kilometr olan və Türkiyə ərazisindən keçən Transanadolu Boru Kəməri (TANAP), onun ötürmə qabiliyyəti 16 milyard kubmetrdir, lakin perspektivdə 31 milyarda qədər genişləndirilə bilər; Yunanıstan, Albaniya və Adriatik dənizi üzərindən keçərək İtaliyaya çıxan 878 kilometrlik Transadriatik Boru Kəməri (TAP), ilkin ötürmə gücü 10 milyard kubmetr olsa da, texniki cəhətdən 20 milyarda qədər artırıla bilər.
Fatimə Şükürova // EDnews
