Tarix bəzən səssizdir. Amma bu səssizliyin arxasında minlərlə səs var – duyulmamış etirazların, susdurulmuş üsyanların, bərabərlik uğrunda aparılan mübarizələrin səsləri. Bu səslər bəzən qələm olub tarixin səhifələrinə həkk edilir, bəzən şüarlar şəklində küçələrdə əks-səda verir, bəzən isə bir qadının göz yaşlarında donub qalır. 8 Mart məhz bu səslərin əks-sədası, əsrlər boyu qadınların hüquqları uğrunda çəkdiyi əziyyətlərin və qələbələrinin tarixə çevrildiyi  gündür.

Günümüzdə 8 Mart adətən çiçəklər, hədiyyələr və tərif dolu sözlərlə qeyd olunur. Sanki bu gün qadınların zərifliyinin, incəliyinin və gözəlliyinin bayramıdır. Lakin tarixin dərin qatlarına nəzər salsaq, görərik ki, 8 Mart – təkcə sevgi və ehtiramın deyil, eyni zamanda gücün, qətiyyətin, əzmkarlığın və mübarizənin günüdür. Bu gün təkcə qadınlara hədiyyələr təqdim etmək üçün yaranmayıb, bu, qadınların hüquqlar uğrunda göstərdikləri fədakarlığın, öz haqları uğrunda döyüşdükləri mübarizənin, dözümlərinin və inamlarının rəsmi təsdiqidir.

Tarix boyu qadınlar sadəcə ana, həyat yoldaşı, bacı və qız kimi yox, eyni zamanda inqilabçı, alim, siyasətçi, fəhlə, yazıçı və lider kimi cəmiyyətin ayrılmaz hissəsi olublar. Amma onların cəmiyyətə verdiyi töhfələr həmişə göz önündə olmayıb, bəzən isə bilərəkdən görməzlikdən gəlinib. 8 Mart – bu görünməz izləri tarixin daş lövhəsinə həkk edən gündür.

Bu günün tarixi qaranlıq fabriklərdən, ağır əmək şəraitində işləyən qadınların ah-naləsindən, istismar olunan, lakin susmayan qadınların mübarizəsindən başlayır. Bu günün kökləri 1857-ci ilin qaranlıq Nyu-York küçələrində, zavodların tənəffüs etməyə belə imkan verməyən dar və havasız otaqlarında atılmışdı. O gündən bu yana qadınlar hüquqları uğrunda mübarizə aparmaqdan vaz keçmədilər – hər yeni nəsil bu mübarizəyə yeni səhifələr yazdı.

Bəs 8 Mart sadəcə  tarixdir, yoxsa, bütün bəşəriyyətin borclu olduğu  mübarizənin simvolu? Bu yazıda 8 Martın təkcə bayram yox, həm də tarixi dəyişən bir inqilab olduğunu görəcəyik. Tarix qadınların adını nadir hallarda qızıl hərflərlə yazsa da, bu gün həmin qadınların izini silinməz hala gətirib. Bu, təkcə çiçəklərlə qeyd olunan bir gün deyil – bu, tarixdə bir dönüş nöqtəsidir!

Fabriklərdən Başlayan Üsyan – QadınHüquqları uğrunda mübarizənin ilk qığılcımı

Bəzən bir qığılcım bütün bir dünyanı dəyişir. Tarixə nəzər salsaq, görərik ki, bəşəriyyətin ən böyük inqilabları ilk olaraq fabriklərdə, zavodlarda, ağır iş şəraitində çarpışan insanların ürəyində doğulub. 1857-ci il martın 8-də Nyu-Yorkda minlərlə qadın fəhlə məhz belə bir qığılcımı alışdırdı – onların səsi təkcə bir şəhərin küçələrində yox, zamanın dərin qatlarında əks-səda verdi.

O dövrdə sənaye inqilabı sürətlə inkişaf edirdi. Maşınlar insanların yerinə keçirdi, fabriklər çiçəklənirdi, texnologiya irəliləyirdi. Amma bütün bu inkişafın arxasında ağır iş şəraitində çalışan, hüquqları tapdalanan, istismara məruz qalan işçilər – xüsusilə qadınlar var idi. Onlar hər gün günəş doğmadan fabriklərin dar, havasız otaqlarında işə başlayır, gecə yarısı evlərinə qayıdırdılar. Onların taleyi isti yay günlərində belə günəş üzü görmədən keçirdi.

Bu qadınlar kişilərlə eyni ağır işləri görürdülər, amma maaşları onlardan iki, hətta üç dəfə az idi. Bir səhv etdikdə isə fabrik sahiblərinin və nəzarətçilərin amansız cəzası ilə üzləşirdilər. Qadınlar yalnız iş şəraitinə görə deyil, ümumi sosial bərabərsizlik səbəbilə də çarəsiz vəziyyətdə idilər. Onların nə səsvermə hüququ, nə də sosial təminatları var idi. Qadınlar sanki işləmək, əzilmək və susmaq üçün yaradılmış varlıqlara çevrilmişdilər.

Lakin bir gün onlar daha susmadılar. 1857-ci il martın 8-də Nyu-Yorkun tekstil fabriklərində işləyən minlərlə qadın etiraz üçün küçələrə çıxdı. Onların tələbləri sadə idi: daha qısa iş saatları, daha yüksək maaş və insan kimi rəftar. Lakin bu səs rejimin divarlarına çırpıldı və susdurulmağa çalışıldı. Polis onların nümayişini dağıtdı, çoxlu sayda qadın həbs olundu. Amma o gün qadınların yaddaşına silinməz iz saldı. Onlar başa düşdülər ki, mübarizə etməsələr, heç nə dəyişməyəcək.

Həmin günkü etiraz yatırıldı, amma qadınların mübarizəsi dayanmadan davam etdi. Hər yeni nəsil öz səsini əvvəlkilərdən daha ucadan qaldırmağa başladı. 1908-ci ildə yenə də Nyu-Yorkda 15 min qadın "Çörək və Qızılgül" şüarı ilə küçələrə çıxdı.

Çörək – onların iqtisadi azadlığını, dolanışığını, yaşamaq haqqını simvolizə edirdi.
Qızılgül – qadınların insan kimi dəyər görmək, hörmət və sevgi içində yaşamaq haqqını təcəssüm etdirirdi.

Bu dəfə nümayiş daha böyük əks-səda doğurdu. Qadınlar artıq öz haqlarını tələb etməyi öyrənmişdilər. Onların qəzəbi keçmişdə susdurulan analarının, bacılarının, nənələrinin ruhunu özündə daşıyırdı. Artıq heç kim onları susdura bilməzdi!

Həmin gün qadınların taleyini dəyişəcək daha böyük bir hadisənin başlanğıcı oldu. Bu kiçik qığılcım daha böyük bir alova çevrilmək üzrə idi – və bu alov artıq təkcə Nyu-Yorku yox, bütün dünyanı işıqlandıracaqdı. Qadınlar tarix yazırdılar – bu dəfə arxa planda deyil, səhnənin tam mərkəzində!

Klara Setkin: Bir İdeya Dünyanı Necə  Dəyişə Bilər?

Klara Setkin – bu adı bəlkə də çoxları eşitməyib, amma məhz onun ideyası sayəsində 8 Mart bu günkü simvolik mənasını qazandı. O, bir qadının yalnız ailənin, evin və uşaqların qayğısını çəkməli olduğuna inanan patriarxal düşüncəni sındıran, qadınların siyasətə, iqtisadiyyata və ictimai həyata tam hüquqlu üzv kimi qatılmasını istəyən fədakar aktivist idi.

19-cu əsrin sonları və 20-ci əsrin əvvəlləri dünyanın dəyişməkdə olduğu dövrdür. Sənaye inqilabı bütün dünyada sosial təbəqələr arasında uçurum yaratmış, milyonlarla insan ağır iş şəraitində istismar olunurdu. Həmin dövrdə xüsusilə Avropada sosialist hərəkatı güclənməyə başlayırdı. İşçilərin hüquqları üçün mübarizə aparan solçu qruplar artıq fabriklərdə, zavodlarda, küçələrdə etiraz edirdilər. Amma bu hərəkatlarda qadınlar hələ də ikinci planda idi.

Klara Setkin Almaniyada doğulmuşdu və hələ gənc yaşlarında qadınların sosial və siyasi bərabərliyi uğrunda mübarizə aparmaq qərarına gəlmişdi. O, inanırdı ki, qadınlar yalnız işləmək üçün deyil, həm də cəmiyyətin idarə olunmasında söz sahibi olmaq üçün yaranıblar. O dövrdə qadınların nə səsvermə hüququ var idi, nə də siyasi fəaliyyətlərdə iştirak edə bilirdilər. Onlar sadəcə evin içində var olmağa məhkum edilirdilər. Klara isə bu taleyə boyun əymədi – o, bütün dünyada qadınların ayağa qalxması üçün çalışmağa başladı.

1910-cu ildə Kopenhagendə keçirilən Beynəlxalq Sosialist Qadınlar Konfransı Qadın Hüquqları aspektindən tarixi bir məqamla yadda qaldı.  Bu tədbirdə dünyanın müxtəlif yerlərindən gəlmiş qadın fəallar iştirak edirdi. Klara Setkin tribunaya çıxaraq, bütün qadınların hüquqları uğrunda vahid bir mübarizə aparmalı olduğunu elan etdi. Onun təklifi sadə, amma inqilabi idi:

- Qadınların əməkhaqqı və iş şəraiti kişilərlə bərabər olmalıdır.
- Qadınlara seçki hüququ verilməlidir.
- Hər il qadın hüquqları uğrunda mübarizəni simvolizə edən beynəlxalq bir gün olmalıdır.

O, 8 Martın Beynəlxalq Qadınlar Günü kimi qeyd olunmasını təklif etdi və bu təklif gurultulu alqışlarla qarşılandı. O gün orada olan yüzlərlə qadın anladı ki, bu mübarizə artıq təkcə bir ölkənin yox, bütün dünyanın mübarizəsinə çevrilib.

1911-ci ildə Almaniya, Avstriya, Danimarka və İsveçrə bu günü rəsmi olaraq qeyd edən ilk ölkələr oldu. Bu gün həmin ölkələrdə mitinqlər, yürüşlər təşkil edildi, qadınlar bərabərlik və azadlıq tələbləri ilə səhnəyə çıxdılar. Bir milyon insan bu hərəkatın bir hissəsinə çevrildi – onların sırasında təkcə fəhlə qadınlar deyil, müəllimlər, həkimlər, jurnalistlər, yazıçılar və evdar qadınlar da var idi. Bu, sadəcə bir gün yox, bütün bir dövrün dəyişməyə başladığı məqam idi!

Lakin qadınların səsi yalnız Avropada və Amerikada deyil, bütün dünyada eşidilməyə başladı. Hərəkat böyüdükcə onun əhəmiyyəti artırdı. 1913-1914-cü illərdə artıq Rusiya, Fransa və Niderland kimi ölkələrdə də qadınlar bu günü qeyd etməyə başladılar. Qadınlar mübarizələrinin yalnız iqtisadi azadlıq üçün deyil, həm də siyasi hüquqlar üçün olduğunun fərqinə varmışdılar.

Bu yeni dövr, bu yeni çağırış artıq dünyanın qapısını döyürdü. Qadınlar yalnız işləmək üçün deyil, həm də idarə etmək, qərar vermək və səs qaldırmaq üçün doğulduqlarını bütün dünyaya sübut edirdilər!

Bu, sadəcə bir tədbir deyildi – bu, bəşəriyyətin sosial quruluşunu dəyişdirən bir inqilabın başlanğıcı idi. Klara Setkin və onun silahdaşları təkcə bir bayram yaratmamışdılar – onlar gələcək nəsillərə azadlığın qapısını açan bir simvol qoymuşdular.

Qadınların mübarizəsi artıq geri dönülməz idi!

8 MART: KEÇMİŞİN DƏRSİ, GƏLƏCƏYİN İLHAM MƏNBƏYİ

8 Mart – bir günün, bir hadisənin yox, bütün bir epoxanın tarixidir. Bu, təkcə qadınların bayramı deyil, onların keçmişdə apardıqları mübarizənin və gələcək nəsillərə ötürdükləri gücün rəmzidir. Bu gün, bizə tarixdə qadınların çəkdiyi əziyyətləri xatırladır, qazandıqları uğurları öyrədir və hələ də həll olunmayan problemləri göstərir.

Bəs bu gün biz 8 Martı necə qeyd edirik?

Müasir dünyada 8 Mart adətən gül, hədiyyə və təriflər ilə müşayiət olunur. Kimi analarını təbrik edir, kimi həyat yoldaşına sevgi dolu sözlər ünvanlayır, kimi isə bu günü sadəcə "qadınların zərifliyi və gözəlliyinin bayramı" kimi qeyd edir. Amma bu günün mahiyyəti təkcə qadınların incəliyini və zərifliyini vurğulamaqdan ibarət deyil. Əksinə, bu gün qadınların gücünün, qətiyyətinin və dəyişiklik yaratmaq bacarığının simvoludur.

Bu gün biz gül təqdim etməklə yanaşı, qadınların sosial, siyasi və iqtisadi azadlıqları uğrunda aparılan mübarizəyə necə töhfə verə bilərik? Əgər 8 Martın əsl dəyərini anlamaq istəyiriksə, bu gün qadınların hüquqlarına dair həqiqətləri görməli və onları müdafiə etməliyik.

8 Mart Təkcə Bayram Deyil – Çağırışdır!
XXI əsr olmasına baxmayaraq, qadın hüquqları hələ də tam təmin olunmayıb. Dünyanın bir çox yerlərində qadınlar hələ də eyni işi görmələrinə baxmayaraq kişilərdən daha az maaş alırlar, təhsil almaq hüququndan məhrum edilirlər, ailə və məişət zorakılığına məruz qalırlar, siyasi qərarların qəbulunda az təmsil olunurlar.

Bəs biz nə edə bilərik?
- Qadınların təhsil imkanlarını artırmaq üçün səy göstərmək.
- Gender bərabərliyi uğrunda maarifləndirmə aparmaq.
- Qadınların idarəetmədə və siyasətdə daha çox yer almasına dəstək vermək.
- Onların hüquqlarını qorumaq üçün qanunların icrasını tələb etmək.

8 Mart bizə təkcə qadınların qazandığı qələbələri deyil, hələ də həll olunması vacib olan problemləri də xatırladır. Çünki bərabərlik və azadlıq əldə olunmuş bir hədiyyə deyil – hər gün qorunmalı və genişləndirilməlidir.

Qadınlar – Tarixin Görünməyən Qəhrəmanlarıdır
Bəzən tarixdə böyük adlar kişilər üzərində qurulmuş kimi görünür. Amma tarixin dərinliklərinə baxsaq, onun memarları arasında qadınların da olduğunu görərik.

- Mariya Küri – Nobel mükafatı alan ilk qadın alim, radiologiyanın banisi.
- Amelia İrhart – dünyanı təyyarə ilə dolaşan ilk qadın pilot.
- Frida Kahlo – qadınların sənətdəki sərhədlərini aşan rəssam.
- Rosa Parks – ABŞ-da irqçiliyə qarşı müqavimətin simvolu.
- Malala Yusafzai – qız uşaqlarının təhsil haqqı uğrunda vuruşan fəal.
- Xurşidbanu Natəvan – Azərbaycan ədəbiyyatında qadın şairənin gücünü nümayiş etdirən şəxsiyyət.

Bu adlar yalnız bir neçə nümunədir. Hər qadın – tanınmış və ya adi biri olsun – cəmiyyətin formalaşmasında mühüm rol oynayır. Onlar yalnız ailələrini deyil, aid olduqları cəmiyyəti, dövrü, nəsli formalaşdırırlar.

Gələcəkdə 8 Mart Nə Olmalıdır?
Bəlkə də bir gün gələcək ki, 8 Mart artıq bir mübarizənin simvolu olmayacaq – çünki qadınlar istədikləri hər şeyə sahib olacaqlar. Onların hüquqları artıq müzakirə mövzusu yox, cəmiyyətin təbii bir hissəsi olacaq.

Bəlkə də bir gün gələcək ki, qadınlar kişilərlə tam bərabər imkanlara malik olacaq, onların maaşı, hüquqları və cəmiyyətdəki yeri sual altına qoyulmayacaq.

Amma o gün hələ gəlməyib.

Bu səbəbdən, biz hələ də 8 Martı qeyd etməyə, bu günü bir simvol olaraq yaşatmağa və qadınların haqq etdiyi dünyanı qurmağa davam etməliyik.

Bu gün təkcə qadınlara gül təqdim edib bayramlarını təbrik etməklə məhdudlaşmamalıdır. Bu gün həm də qadınların hüquqları uğrunda mübarizəni, onların səsini ucaltdığımız günü ifadə etməlidir.

Bəzən bu tarixi qələmlə, bəzən mikrofonla, bəzən elmi araşdırmalarla, bəzən bir uşağın əlindən tutaraq, bəzən də küçələrdə öz haqları uğrunda yürüş edərək yazırlar.

8 Mart – onların səsini eşitmək, onların haqq etdikləri dünyanı qurmaq üçün bir gündür.

Bu gün, qadınların yalnız arxa planda deyil, cəmiyyətin tam mərkəzində, hər sahədə, hər məqamda var olması üçün bir çağırışdır!

Qadınlar sadəcə həyatın bir hissəsi deyil – onlar həyatın özüdür!

Şahlar Ruhi