Erməni blogger, sabiq deputat və döyüşçü “Yerevantsy” bu gün Vyana görüşlərini dəyərləndirərkən maraqlı bir fikir səsləndirib. O, Qarabağ problemini Kipr məsələsiylə müqaisə edib və bildirib ki, Qarabağın taleyi də Kiprdəki kimi olacaq.
Vyana görüşündən əvvəl belə bir ideyanın ortaya atılması həm yerli, həm də Ermənistan mətbuatında rezonansa səbəb olub.
Qarabağ probleminin həllində Kipr sendromasının yaşanması, əslində reallıqdan çox da uzaq arqument deyil. Bu gün Qarabağ probleminin başlanma səbəbi olan Dağlıq Qarabağdan savayı ətraf rayonlar da Ermənistanın işğalı altındadır və Ermənistan xüsusən də Paşinyan hökuməti heç bir vəchlə bu torpaqların azad edilməsinə imkan yaratmırlar. Əksinə, Paşinyan və onun komandası tez-tez “sülhü ərazilərə dəyişməyəcəyik” deyərək kompramis qapılarını ardına kimi bağlayırlar. Digər bir tərəfdən beynəlxalq hüquq və ictimaiyyət Azərbaycanı bu məsələdə haqlı görür və onun ərazi bütövlüyünü təmin etmək üçün atacağı addımları leqal hesab edir. Bu stuatsiyada hadisələrin gedişini proqnozlaşdırmaq elə də çətin deyil. Azərbaycan uzlaşa bilmədiyi düşmənlə döyüşə girəcək və ərazilərin bis qismini, böyük ehtimalla Dağlıq Qarabağın ətrafında yerləşən rayonları ermənilərdən geri alacaq. Ancaq sıra Dağlıq Qarabağa çatanda nə Rusiya, nə ATƏT nə də ki, beynəlxalq ictimaiyyət bizim tərəfimizi saxlamayacaq.
Belə şəraitdə Azərbaycan ordusu irəliləyişini dayandıra bilər və Qarabağın bir hissəsini azad etdikdən sonra yenidən uzun-uzadı və kompramissiz danışıqlar başlaya bilər. Bu hal eynən Kiprdəki vəziyyəti xatırladar. Beləki, Kiprin bir hissəsi Türklər tərəfindən azad edilmiş, bir hissəsiysə yunanlarda qalmışdı. Faktiki olaraq Kıbrıs hərakatından sonra Kipr iki yerə parçalanmışdı. Ancaq bizim münaqişəylə Kipr münaqişəsinin əsas fərqi ondadır ki, orada müharibə aparan, əraziləri azad edən tərəf olan türklər heç də o ərazilərə işğal edildiyi üçün hücum etməmişdi. Kiprdə hərbi xunta dövlət çevrilişi edərək hakimiyyətə gəlmiş adadakı türklərə qarşı qırğınlar törətməyə başlamışdı. Nəticədə 1974-cü ildə Türk ordusu “Kıbrıs Barış Harekatı” adıyla adadakı xuntaya qarşı hərbi əməliyyatlara başlamış və nəticədə adanın 35%-i (Türklərin kompakt yaşadıqları ərazilər) azad edilmişdi. Həmçinin Türkiyənin o dövr baş naziri olan Bülent Ecevit mətbuata açıqlama verərəkən “Türk ordusunun adaya müharibə deyil, adada sülhü təmin etmək üçün girdiyini” xüsusi olaraq vurğulamışdı.
Ancaq Azərbaycan-Ermənistan Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin formalaşması və gedişatı tamamilə ayrıdır. Əvvəla, yuxarıda qeyd etdiyimiz ssenari reallaşsa belə Azərbaycan Dağlıq Qarabağın nə müstəqilliyini, nə də Ermənistana birləşməsini qəbul etməyəcək. Həmçinin Kiprdən fərqli olaraq Qarabağ hər hansısa bir dövlətin deyil, birbaşa tarix boyu Azərbaycanın tərkib hissəsi olub. Burada işğala məruz qalan və soyqırımlar yaşayan azərbaycanlılar var və onlar heç də bu stuatsiyada sülhün tərəfdarı deyillər. Kiprin sadəcə türklər yaşayan bölgəsinin azad edilməsi onlara kifayət idi, ancaq bizim üçün bütün Qarabağın azad edilməsi tarixin çiyinlərimizə yükədiyi məsuliyyət və şərəf məsələsidir.
Mövzuyla bağlı politoloq Şahin Cəfərli Eurasia Diary-ə eksklziv açıqlama verərkən qeyd edib ki “1959-cu ildə imzalanan Sürix və London müqavilələri əsasında 1960-cı ilin avqustunda vahid Kipr dövləti yaradılıb və onun Konstitusiyası razılaşdırılıb. Müqavilələrə adanın yunan və türk icmalarının rəhbərləri və təminatçı dövlətlər kimi Böyük Britaniya, Yunanıstan və Türkiyə imza atıblar. (Kipr 1878-1914-cü illərdə Britaniya protektoratı altındakı ərazi, 1915-1960-cı illərdə isə Britaniyanın müstəmləkəsi olub.) Konstitusiyada dövlətin prezidentinin yunan, vitse-prezidentinin türk, 10 nazirdən 7-nin yunan, 3-nün türk, Konstitusiya Məhkəməsinin 3 hakimindən 2-nin yunan və türk, 1-nin bitərəf, dövlət aparatında çalışanların 70%-nin yunan, 30%-nin türk olması, prezidentlə yanaşı, vitse-prezidentin də parlamentin qəbul etdiyi qanunlara veto qoyması və digər hüquqlar təsbit olunmuşdu. 1974-cü il iyulun 15-də Yunanıstandakı xunta rejimi Kiprdə çevriliş edərək prezident Makariosu devirdi və onun yerinə enozis (Yunanıstanla birləşmə) tərəfdarı olan Nikos Sampsonu hakimiyyətə gətirdi. Sampson Sürix-London anlaşmalarına və Konstitusiyaya zidd olaraq Kipr adasını Yunan Respublikası, özünü isə bu respublikanın prezidenti elan etdi, yerli türklərin hüquqlarını tanımadı və onlara hücumlar başladı. Türkiyə iyulun 20-də sülhün təminatçısı olan dövlətlərdən biri kimi adaya hərbi intervensiya həyata keçirdi və türk icmasını hücumlardan mühafizə etdi. Sonra Şimali Kipr Türk Cümhuriyyəti elan olundu. Bu respublika dünya tərəfin dən tanınmadı və indi də tanınmır, amma o vaxtdan bəri ada de-fakto iki hissəyə bölünüb”.
“İndi qeyd etdiyim bu tarixi təcrübə ilə Dağlıq Qarabağ münaqişəsi arasında nə dərəcədə paralellik aparmağın mümkün olmasına nəzər salaq. Dağlıq Qarabağ məsələsi ilə bağlı Azərbaycanın, Ermənistanın və hər iki icmanın imzaladığı sülh müqaviləsi varmı? Xeyr, yalnız atəşkəs sazişi var – 1994-cü il tarixli Bişkek protokolu. Bütün tərəflərin imzası ilə, beynəlxalq təminat altında Dağlıq Qarabağ adlı dövlət yaradılıbmı? Xeyr, yalnız erməni icması birtərəfli qaydada vahid dövlətdən, yəni Azərbaycan Respublikasından ayrıldığını və müstəqil olduğunu elan edib, bu addım isə heç bir dövlət tərəfindən tanınmayıb. Bəli, burada Şimali Kiprin hüquqi durumu ilə müəyyən oxşarlıq var, amma mən inanmıram ki, erməni müəllif öz yazısında bu oxşarlığı nəzərdə tutub. Başqa bir oxşarlıq isə budur ki, Kiprdəki hərbi çevrilişdən sonra yerli türklərə hücumlar olmuşdu, Dağlıq Qarabağda isə erməni separatizmi yerli azərbaycanlılara hücumlar və etnik təmizliklə müşayiət olundu. Məncə, erməni müəllif bunu da nəzərdə tutmur. Böyük ehtimalla o, hazırda Kiprin yunan hissəsinin, yəni Kipr Respublikasının adada yeganə legitim təsisat kimi dünya tərəfindən tanınmasına istinad edərək Dağlıq Qarabağdakı hazırkı oyuncaq rejimin də tanına biləcəyinə işarə edir. Bu, reallıqdan çox, erməni tərəfinin arzusudur. Mən bu ehtimalı olduqca zəif, hətta qeyri-mümkün sayıram. Dağlıq Qarabağ münaqişəsinin Azərbaycanın iştirakı və razılığı olmadan həlli mümkün deyil, Azərbaycan isə aydındır ki, heç vaxt DQ-nin müstəqilliyinə razılıq verməz” deyə Ş. Cəfərli bildirib.
Sonda Ş. Cəfərli qeyd edib ki, “Kipr Britaniya kolonializmi başa çatdıqdan sonra müstəqil olub və yuxarıda qeyd etdiymiz kimi, beynəlxalq müqavilələr əsasında orada dövlət qurulub. Hazırda ada ikiyə bölünmüş vəziyyətdə olsa da, bütün tərəflər birləşmənin tərəfdarıdır, sadəcə, birləşmənin şərtləri uzun illərdir ki, mübahisə mövzusudur. Dağlıq Qarabağ isə Azərbaycanın tərkibində muxtariyyət idi və başqa bir dövlətin, yəni Ermənistanın bilavasitə iştirakı, kənardan müdaxiləsi ilə yerli ermənilər özünü müstəqil elan edərək buna razılıq verməyən mərkəzi hökumətə qarşı müharibəyə başlayıb. Bu müharibənin gedişində azərbaycanlılar Dağlıq Qarabağdan qovulub və DQ-dan daha böyük olan ətraf rayonlar da işğal edilib. Kipr problemindən fərqli olaraq, burada tərəflər diametral şəkildə əks mövqedədir – bir tərəf işğalı legitimləşdirib beynəlxalq tanınma əldə etmək, digər tərəf isə itirdiyi ərazilər üzərində öz suverenliyini bərpa etmək istəyir. Bu baxımdan Kipr və Dağlıq Qarabağ problemləri arasında paralellik aparmağın yanlış olduğunu düşünürəm. Oxşar tərəflər həm Dağlıq Qarabağdakı rejimin, həm də Şimali Kiprin beynəlxalq tanınma olmadan fəaliyyət göstərməsidir, amma qeyd etdiyimiz kimi, Kipr türkləri və onları dəstəkləyən Türkiyə vahid Kipr dövlətinin tərəfdarıdır”.
Nicat İsmayılov
