22 iyun 1936-cı ildə - 85 il bundan öncə İsveçrənin səfalı guşəsi hesab olunan Montrö şəhərində Türkiyənin Qara Dənizlə Aralıq Dənizini birləşdirən Bosfor və Dardanel boğazlarının statusunu yenidən müəyyənləşdirmək üçün beynəlxalq konfrans işinə başlayıb. Bir ay davam edən konfrans zamanı qəbul edilən Konvensiya ilə Türkiyənin boğazlar üzərində hüququnu rəsmiləşdirən beynəlxalq səciyyəli saziş qəbul edilir. Bununla da Türkiyə beynəlxalq dəniz hüququna əməl edəcəyi haqda üzərinə öhdəlik götürmüş olur.
Konvensiyanın şərtləri SSRİ tərəfindən uzun illər narazılıq doğurub. Belə ki, boğazlara hərbi gəmilərin girişini bağlayan konvensiya SSRİ-nin Aralıq dənizinə hərbi girişi ilə bağlı mübahisələrə səbəb olub.
1936-cı il iyulun 20-də İsveçrədə Montrö Sarayında imzalanan konvensiya, Türkiyənin boğazları yenidən hərbi vəziyyətə gətirməsinə icazə verdi. Konvensiya 1936-cı il noyabrın 9-da qüvvəyə minmiş və həmən il dekabrın 11-də Millətlər Birliyinin Müqavilə Seriyasında qeydiyyata alınıb. Konvensiya hazırda qüvvədə qalmaqda davam edir.
Konvensiyanın şərtləri böyük ölçüdə 1930-cu illərin ortalarındakı beynəlxalq vəziyyətin əks olunması idi. Montrödəki konfransda verilən qərarlar, boğazların statusu məsələsində Qara dəniz ölkələrinin hüquqlarının tanınmasına doğru bir addım idi. Böyük ölçüdə isə Türkiyə və SSRİ-nin mənafelərinə xidmət edərək, Türkiyənin boğazlara hərbi nəzarəti bərpa etməsinə imkan verir və Sovet İttifaqının Qara dənizdə üstünlüyünü təmin edirdi.
İtaliya 1938-ci ildə Montrö konvensiyasına qoşuldu. Konvensiyanın qəbulu II Dünya müharibəsi dövründə Qara Dənizdəki hərbi əməliyyatlara əhəmiyyətli dərəcədə böyük təsir göstərdi. Belə ki, Montrö rejiminin Berlin-Roma-Tokio oxu üzvlərinin Sovet İttifaqına hücum etmək üçün boğazlar vasitəsilə hərbi-dəniz qüvvələrini göndərməsinin qarşısını aldı. Beləliklə, Berlin-Roma-Tokio oxu ölkələri Qara dənizdəki əməliyyatlarında dənizdə manevr imkanları ciddi şəkildə məhdudlaşdı. Onlar buna görə əsasən dəmir yolu və kanal şəbəkələri ilə qurudan daşınan kiçik gəmilərə güvənmək məcburiyyətində qaldılar. Dəstək gəmiləri və silahlı ticarət gəmiləri keçməkdə davam edirdi, lakin bu cür gəmilərin boğazlardan keçməsi Müttəfiqlər ilə Türkiyə arasında narazılığa səbəb olurdu.
Moskva və Londonun təkrar etirazları və bir sıra Alman dəstək gəmilərinin boğazlardan keçməsinə icazə verildikdən sonra, Türkiyə hökumətinin 1944-cü ilin iyunundan etibarən Almanların "şübhəli" gəmilərin hərəkətini qadağan etməsinə gətirib çıxardı.
1945-ci ildə Potsdam konfransında SSRİ, Çanaqqalada dəniz bazası və boğazlardan keçmək üçün əlverişli bir rejim tələb edərək Montrö konvensiyasının şərtlərinə yenidən baxılmasına çalışdı. Eyni zamanda, SSRİ-nin Türkiyəyə qarşı ərazi iddiaları irəli sürüldü. Trumen doktrinası çərçivəsində Türkiyənin 1952-ci ildə NATO-ya daxil olması və 1953-cü ildə İosif Stalinin ölümündən sonra, Nikita Xruşşovun hakimiyyətə gəlməsi ilə bu tələblərdən imtina edildi.
“İstanbul” kanalı layihəsi.
Bu layihə 2011-ci ildə Türkiyənin Baş naziri Rəcəb Təyyib Ərdoğan tərəfindən elan edilib. Layihə üçün ilk tender 26 mart 2020-ci ildə keçirilib. Layihə Boğazın alternativ kanalına çevrildikdə, hüquqşünaslar arasında kanalın hüquqi statusu ilə bağlı müzakirələr başlayıb. Xüsusən Qara dəniz ölkələri yeni kanalın Montrö boğazlar konvensiyasına zidd bir vəziyyət yaratmağı ilə bağlı narahatlıqlarını ifadə edirlər. Rusiyanın əsas narazılığı isə hərbi gəmilərlə bağlı vəziyyətin dəyişmək təhlükəsidir.
Lakin bir çox hüquqşünas konvensiyanın boğazlara yox, məhz iki dənizi birləşdirən yol və ya yollara aid olduğunu bildirir. Bu səbəbdən yeni kanalın təhlükəli yük keçidi üçün yaxşı alternativ olmasını və hərbi gəmilərin keçidinin dəyişməyəcəyini, Qara dənizdə mövcud olan qaydaların dəyişməyəcəyi də qeyd edilir.
Montrö Konvensiyasının 85-ci ildönümü Türkiyə artıq ikinci kanalın “İstanbul” kanalının tikintisinə başlayır. Bu barədə Rəcəb Təyyib Ərdoğan bir neçə gün bundan öncə məlumat verib.
45 km uzunluğunda olacaq yeni kanal İstanbulun mərkəzindən keçən 30 km-lik birinci kanala ehtiyat kimi nəzərdə tutulub. Mövcud kanal gündə 120 gəmi buraxmaq qabiliyyətinə malikdir və hər gəmi 30 km məsafəni qət etmək üçün 14,5 saat vaxt sərf etməlidir. Amma inşasına başlanacaq “İstanbul” kanaıl hər gün 180 gəmi buraxmaq imkanına malik olacaq. 10 milyard dollara başa gələcək “İstanbul” kanlından Türkiyə hökuməti hər il 1 milyard ABŞ dolları gəlir götürmək ümidindədir.
Müstəqil ekspertlər “İstanbul” kanalının Türkiyə iqtisadiyyatında oynayacağı rolu yüksək qiymətləndirənlərlə yanaşı onun ekologiyaya vuracağı ziyanı da nəzərə çatdırırlar. Bu kanal istifadəyə verildikdən sonra keyfiyyətli içməli su qıtlığı yaranacağı və Mərmərə dənizində duzluluq səviyyəsinin dəyişəcəyini proqnozlaşdıranlar da var.
Amma bütün bunlar Türkiyə Prezidenti Rəcəb Təyyib Ərdoğana “İstanbul” kanalının inşasından vaz keçmək üçün yetərincə tutarlı səbəb deyil. Qarşısına daha geniş, həm də siyasi hədəflər qoyan Ərdoğan Montrö Konvensiyasına düşməyən keçid arzusundadır. Bu layihə də onun arzusunu reallaşdırmaq üçün hərtərəfli düşünülmüş addım hesab oluna bilər.
Əlimusa İbrahimov
