Müəllif: Fatimə Mərdanlı

Yaxın Şərq qədim zamanlardan bəri, təkcə dini və ideoloji müxtəlifliklərlə zəngin deyil, həm də iqtisadi və strateji maraqların qarşılıqlı əlaqəsi ilə formalaşan bir regiondur. Bu bölgədəki müharibələr və qarşıdurmalar bir çox ölkənin daxili siyasətlərini sarsıdır, həm də beynəlxalq güc mərkəzlərinin təsiri ilə əlaqələndirilir. İran İslam İnqilabının gətirdiyi yeniliklər isə, bu tarixi təzyiqlərin və qarşıdurmaların daha da kəskinləşməsinə səbəb oldu. İnqilab nəticəsində yaranan yeni İran rejimi, bölgədəki digər güclər tərəfindən dərhal hədəf alındı. Bu, yalnız İslam İnqilabının ideologiyasına qarşı bir mübarizə deyil, həm də bir növ siyasi və hərbi yeni bir çağın başlanğıcı idi.

İranın regiondakı gücünün artması, təkcə dini fəlsəfəni və ideologiyanı yaymaqla bağlı deyil, həm də praktiki şəkildə müttəfiqlərini gücləndirmək və ABŞ, Səudiyyə Ərəbistanı və İsrail kimi güclərə qarşı öz mövqeyini bərpa etmək idi. Bu yeni strateji xəttin formalaşması, yalnız İranın öz maraqlarını deyil, həm də Şiə təəssübkeşliyini yaymağa çalışan bir siyasətin nümayişi idi. İranın Livandakı Hizbullah, İraqdakı Həşd-əl-Şabi və Suriyadakı müttəfiqləri ilə qurduğu əlaqələr, bu ideologiyanın yalnız İranda deyil, qonşu ölkələrdə də təbliğ edildiyini göstərir.

1979-cu ilin yanvarında baş verən İran İslam İnqilabı yalnız İranın siyasi quruluşunu dəyişdirməklə kifayətlənmədi, həm də Yaxın Şərq regionunun geosiyasi mənzərəsini köklü şəkildə dəyişdirdi. İnqilabın ardınca yaranan yeni dövlət modeli, həm ideoloji, həm də hərbi baxımdan bölgə ölkələrinə daxili siyasətlərinə və beynəlxalq münasibətlərinə dərindən təsir etdi. Bu hadisə bir tərəfdən İranın özü üçün möhtəşəm dəyişiklik olsa da, digər tərəfdən Yaxın Şərqdə güc balansını təhdid edən vacib faktora çevrildi. Xüsusilə, İnqilabın gətirdiyi dini ideologiyanın genişlənməsi regional və beynəlxalq səviyyədə narahatlıqlara səbəb oldu.

İranın öz içindəki sosial və siyasi dəyişiklikləri yalnız ölkə sərhədlərində yox, daha geniş şəkildə Yaxın Şərqin strateji inkişafına təsir etdi. Şah rejiminin devrilməsi və Xomeyninin rəhbərliyi altında qurulan İslam Respublikası, İranı dünyanın digər regionlarından daha da uzaqlaşdıran, həm də Avropaya və ABŞ-a qarşı müxalif siyasət yürütməyə məcbur etdi. Bu, Yaxın Şərqdəki digər dövlətlərin həm öz daxili siyasətlərini, həm də xarici siyasətlərini yenidən nəzərdən keçirməsinə səbəb oldu.

İran İslam İnqilabını təkcə bir ölkə daxilindəki dəyişikliklər olaraq qiymətləndirmək çox dar yanaşmadır. Bu hadisə, həm də Yaxın Şərqdəki geoosiyasi  balansın təkrar qurulmasına səbəb oldu. İranın mövcud və gələcək siyasi müstəvidə necə formalaşacağını yalnız təsadüfi olaraq deyil, həm də məqsədli şəkildə dünyaya göstərməyə başladığını güman etmək mümkündür. Bu, xüsusən də regionda uzun illər ərzində formalaşmış Avropa və Amerika maraqlarına qarşı ciddi meydan oxumaq mənasına gəlir.

İran İslam İnqilabından sonra, artıq Yaxın Şərqdəki siyasi məkan yalnız sekulyar rejimlərlə idarə olunan ölkələrdən ibarət deyildi. İslamçı ideologiyanın rəhbərliyində yeni dövlət quruluşu formalaşdı ki, bu, Qərbin və xüsusilə ABŞ-ın strateji maraqlarını ciddi şəkildə təhdid etdi. İnqilabın yaratdığı boşluq və öz ideoloji sistemini tətbiq etməyə çalışan İran, yalnız dövlət idarəçiliyini deyil, həm də bölgənin digər ölkələrinin sosial və siyasi quruluşlarını da hədəf aldı. Bu yanaşma, əvvəlki dövrlərdəki monarxik və sekulyar güclər üçün ciddi təhlükə yaradırdı.

Yaxın Şərq qədim zamanlardan bəri, təkcə dini və ideoloji müxtəlifliklərlə zəngin deyil, həm də iqtisadi və strateji maraqların qarşılıqlı əlaqəsi ilə formalaşan bir regiondur. Bu bölgədəki müharibələr və qarşıdurmalar bir çox ölkənin daxili siyasətlərini sarsıdır, həm də beynəlxalq güc mərkəzlərinin təsiri ilə əlaqələndirilir. İran İslam İnqilabının gətirdiyi yeniliklər isə, bu tarixi təzyiqlərin və qarşıdurmaların daha da kəskinləşməsinə səbəb oldu. İnqilab nəticəsində yaranan yeni İran rejimi, bölgədəki digər güclər tərəfindən dərhal hədəf alındı. Bu, yalnız İslam İnqilabının ideologiyasına qarşı bir mübarizə deyil, həm də bir növ siyasi və hərbi yeni bir çağın başlanğıcı idi.

İranın regiondakı gücünün artması, təkcə dini fəlsəfəni və ideologiyanı yaymaqla bağlı deyil, həm də praktiki şəkildə müttəfiqlərini gücləndirmək və ABŞ, Səudiyyə Ərəbistanı və İsrail kimi güclərə qarşı öz mövqeyini bərpa etmək idi. Bu yeni strateji xəttin formalaşması, yalnız İranın öz maraqlarını deyil, həm də Şiə təəssübkeşliyini yaymağa çalışan bir siyasətin nümayişi idi. İranın Livandakı Hizbullah, İraqdakı Həşd-əl-Şabi və Suriyadakı müttəfiqləri ilə qurduğu əlaqələr, bu ideologiyanın yalnız İranda deyil, qonşu ölkələrdə də təbliğ edildiyini göstərir.

İran İslam İnqilabının ilk nəticələrindən biri, ABŞ və Qərb ilə olan münasibətlərin tamamilə pisləşməsi oldu. İran, İnqilabdan sonra “Böyük Şeytan” olaraq adlandırdığı ABŞ ilə əlaqələrini kəsdi. ABŞ-ın İranı birbaşa olaraq düşmən görməsi, Yaxın Şərqdəki güc mübarizəsini yeni bir mərhələyə apardı. İranın inqilabi ideologiyasını və Şiə İslamını yaymağa çalışması, bölgənin sünni əksəriyyətli ölkələri üçün təhdid olaraq qəbul edildiyi halda, Qərb dünyası üçün daha da böyük narahatlıq yaradırdı. Bu təhdid, yalnız İranın nüvə proqramı ilə bağlı deyil, həm də ümumi geopolitik balansın dəyişməsi ilə bağlı idi. İranın regiondakı təsirini genişləndirməsi, ABŞ-ın və müttəfiqlərinin məğlubiyyətini və təcrübəsizliyini gündəmə gətirirdi.

Bunun nəticəsi olaraq, ABŞ və Səudiyyə Ərəbistanı tərəfindən başlanan çoxsaylı hərbi əməliyyatlar, İranın gücünü sarsıtmağa yönəldi. 1980-ci illərdə başlayan İraq-İran müharibəsi, Şah rejiminin devrilməsindən sonra bölgədəki güc mübarizəsini daha da şiddətləndirdi. ABŞ-ın dəstəklədiyi İraq, İranın inqilabını pozmaq məqsədilə müharibəyə başladı, amma nəticədə müharibə uzun illər davam edərək, İrandakı siyasi və hərbi gücü qorumağa kömək etdi.

İran İslam İnqilabının Yaxın Şərq üzərindəki ən böyük təsirlərindən biri, ölkənin regional hegemon kimi yüksəlməsidir. İran, yalnız dini baxımdan deyil, həm də strateji və hərbi sahədə regional gücünü genişləndirməyə başladı. İnqilabın ilk illərində, İran öz sərhədlərini qorumaqla yanaşı, öz ideologiyasını, xüsusən də Şiəlik üzərində qurulmuş siyasətini, ətraf ölkələrə yaymağa başladı.

Bölgədəki ən güclü sünni dövlətlərdən biri olan Səudiyyə Ərəbistanı, İranın regional nüfuzunu artırmağı, öz siyasi və iqtisadi maraqlarına təhdid kimi gördü. Bu, İranın regional strateji hədəflərinin, yalnız öz daxili maraqlarını deyil, həm də ümumi İslam dünyası baxımından gələcək siyasi münaqişələrin əsaslarını formalaşdırdığı bir dövrə gətirib çıxardı.

İranın hərbi müdaxilələri yalnız bu ölkənin deyil, həm də bölgədəki digər güclərin mövqeyini dəyişdirərək, İranın gücünü təkcə daxili çərçivədə deyil, həm də beynəlxalq arenada daha da gücləndirdi. Bu, İranın Yaxın Şərqdəki hegemonluğu üçün uzunmüddətli bir təməl oldu.

İran İslam İnqilabı, Yaxın Şərqdəki güc balansını dəyişdirməklə yanaşı, həm də regional və beynəlxalq siyasətdəki yeni normalara səbəb oldu. Bu hadisə, yalnız bir ölkənin ideoloji dəyişməsini deyil, bütün bir regionun yeni bir güc strukturu ilə tanış olmasını təmin etdi. İranın yaratdığı bu geopolitik dəyişikliklər, hələ də Yaxın Şərqin gələcəyini müəyyən etməyə davam edir.

İran İslam İnqilabının Başlanğıcı və İdeoloji Təsirləri

İran İslam İnqilabı 1979-cu ildə baş verməklə yalnız İranın siyasi quruluşunu dəyişdirmədi, həm də Yaxın Şərqdə və bütün dünyada yeni bir ideoloji dövrün başlanğıcını qoydu. Bu inqilab, həm daxili, həm də xarici səviyyədə güclü bir təkan verərək, İranın mövcud idarəetmə sistemini və cəmiyyətin sosial quruluşunu təmiz şəkildə dəyişdirdi. İran Şahı II Rza Pəhləvinin rəhbərliyi altındakı avtoritar monarxiya, Qərbin təzyiqi və özünəməxsus iqtisadi və sosial problemləri ilə sarsılsa da, inqilabın ideoloji təməlini təşkil edən yeni İran İslam Respublikasının yaranması, daha  böyük təsirlər yaratdı.

İnqilabın başlıca motivlərindən biri, xalqın yaşadığı iqtisadi qeyri-sabirlik və sosial ədalətsizliklə mübarizə idi. İranın zəngin təbii resurslarına baxmayaraq, ölkənin əksər əhalisi yoxsulluq içində yaşayırdı. Xüsusən də, Şahın və onun yaxın ətrafının sərvətləri ilə xalq arasındakı uçurum getdikcə daha da dərinləşirdi. Şahın Qərb yönümlü siyasətləri, xüsusən də ölkəni modernləşdirmə və qərb mədəniyyətini tətbiq etmə cəhdləri, mühafizəkar dindar təbəqə və ənənəvi irfanla əlaqəli olan geniş sosial qruplar tərəfindən etirazlarla qarşılanırdı. Xomeyninin rəhbərliyi altında bu narazılıqlar birləşərək, ölkədəki mövcud siyasi və iqtisadi nizamı dəyişdirmək məqsədini güdürdü.

İran İslam İnqilabının ideoloji əsası Şiə İslamının möhkəm təməli üzərində qurulmuşdu. Ayətullah Ruhullah Xomeyni bu inqilabı yalnız İranın daxili problemlərini həll etməyə yönəltmədi, həm də İslam dünyasında yeni bir rəhbərlik modeli təklif edərək, "Velayət-e Faqih" (İslam rəhbərliyinin dini mütəxəssislər tərəfindən idarə olunması) anlayışını irəli sürdü. Bu ideologiya, dini liderlərin yalnız dini məsələlərə yox, eyni zamanda siyasi məsələlərə də rəhbərlik etməli olduqlarını vurğuladı. İslamın dövlət idarəçiliyindəki rolu Xomeyninin rəhbərliyi altında geniş şəkildə inkişaf etdirildi və bu model yalnız İranın deyil, həm də İslam dünyasının gələcəyini müəyyən edəcək yanaşmaya çevrildi.

Xomeyni İslamın yalnız şəxsi dini təcrübə və ibadətlərlə məhdudlaşmamalı, həm də cəmiyyətin siyasi və sosial quruluşuna təsir etməli olduğunu iddia edirdi. Bu ideya, şərqdə və qərbdəki sekulyar idarəetmə sistemlərinin tamamilə əksinə olaraq, dinin gücünü və rolunu hərtərəfli şəkildə təşviq etdi. İnqilab, ölkə daxilində ciddi  dəyişiklik gətirməklə yanaşı, Yaxın Şərqdəki digər ölkələrə də təsir etməyə başladı. Xomeyninin inqilabını ixrac etməyi planlaşdırması, xüsusilə sünni əksər dövlətlərdə ciddi narahatlıqlara səbəb oldu.

İnqilabın başladığı dövrdə İranın böyük şəhərlərində kütləvi etirazlar və xalqın çıxışları baş qaldırmışdı. Bu etirazlar, əvvəlcə sosial bərabərsizliklərə qarşı çıxmaq və iqtisadi problemləri həll etmək məqsədini güdürdü, amma zamanla bu hərəkat dini və ideoloji hal aldı. Şah rejimi ilə əlaqəli olan hər hansı bir qərb təmsilçisi, cəmiyyətin gözündə birbaşa düşmənə çevrildi. Xomeyninin rəhbərliyi altında olan müxalifət, yalnız iqtisadi islahatları deyil, həm də sosial və dini yenilikləri təklif edirdi. Onların əsas təbliğatı isə, İranın İslam dövlətinə çevrilməsi və bu modelin digər ölkələrə nüfuz etməsi idi. İranın İslam İnqilabının "Velayət-e Faqih" prinsipini tətbiq etməsi, ölkə daxilində sosial, siyasi və dini sahələrdə böyük dəyişikliklərə yol açdı.

Bu ideoloji dəyişikliklər yalnız İranın daxili siyasətinə təsir etmədi, həm də beynəlxalq miqyasda ciddi səs-küyə səbəb oldu. İnqilabın ardınca Qərb dünyası, xüsusən də ABŞ, İranın siyasətini ciddi şəkildə təhdid edən  qüvvə kimi qəbul etdi. Bu, həm də Şahın ölkədən qaçması və İranın öz müstəqil siyasətini tətbiq etməsi ilə nəticələndi. İranın öz ideologiyasını tətbiq etməsi, digər Yaxın Şərq ölkələrindəki liderləri qorxuya saldı. Səudiyyə Ərəbistanı, İraq və digər sünni-dominant dövlətlər, İranın Şiəlik üzərində qurulmuş inqilabi modelini, öz hakimiyyətlərinə  təhdid kimi qiymətləndirdilər. Bununla yanaşı, İslam dünyasında Şiə və Sünni arasındakı gərginlik daha da artdı. Xomeyninin ideoloji mövqeyi, yalnız İranın deyil, bütöv bir regionun gələcəyini dəyişdirməyə yönəlmişdi.

Bundan başqa, İnqilabın ideoloji təməli, Qərbin cəmiyyətləri üçün bir ziddiyyətli məsələ yaratdı. Qərb, sekulyar və demokratiyaya əsaslanan  sistemin tərəfdarı idi, lakin Xomeyninin təklif etdiyi dini əsaslı dövlət modeli bu əsaslarla ziddiyyət təşkil edirdi. İslam İnqilabının qlobal təsiri, yalnız Yaxın Şərqdəki ölkələrlə məhdudlaşmadı, həm də digər ölkələrdə də dini və ideoloji hərəkətləri təhrik etməyə başladı. Bu, həm İslam dünyasında, həm də Qərbdə ciddi siyasi mübarizələrə, qarşıdurmalara və gərginliklərə yol açdı.

İran İslam İnqilabının ideoloji təsirləri, sadəcə ölkə daxilindəki dəyişikliklərlə yox, həm də beynəlxalq müstəvidəki qarşıdurmalarla özünü göstərdi. İran, yalnız özündə siyasi dəyişikliklər etməklə qalmadı, həm də bu ideoloji təcrübəni qonşu ölkələrə yaymağa çalışdı. Bu, regionda uzunmüddətli təsirlər yaratdı və İranın Yaxın Şərqdəki mövqeyini formalaşdırmağa başladı. Xomeyninin rəhbərliyi altında inkişaf edən İslamçı ideologiya, yalnız dini deyil, həm də siyasi və sosial həyatda yeniliklər yaratdı. Bu, yalnız İranın gələcəyini deyil, bütöv Yaxın Şərqin gələcəyini də təyin edəcək bir dəyişiklik idi.

Ardı var...