Müəllif: Şəms Ajax
Tarix bəzən səssiz çevrilişlərlə yazılır. Dövlətlər və imperiyalar dəyişir, simvollar və sərhədlər yenilənir, amma yaddaş – dəyişməyə müqavimət göstərən tək varlıq kimi – köhnəni içimizdə saxlayır. Böyük Britaniya bu yaddaşın mərkəzində duran dövlətlərdən biridir: O həm qalibin tarixi, həm də dağılmış imperiyanın tərcümeyi-halını daşıyır.
Bir zamanlar dünya xəritəsinin yarısından çoxunda hökmranlıq edən və dənizlərin sahilində deyil, dərinliklərində qərar tutmuş Britaniya İmperiyası bu gün sadəcə tarixin tozlu arxivlərində deyil – eyni zamanda indiki Britaniyanın özgüvənində, diplomatiyasında, vətəndaşlarının təxəyyülündə və liderlərinin siyasi nitqlərində də yaşayır. Bu imperiya artıq fiziki olaraq mövcud olmasa da, onun psixoloji və simvolik qabığı hələ də Britaniyanın beynəlxalq münasibətlərində təbəddülatlı forma ilə mövcuddur.
“Qabıq dəyişimi” sadəcə siyasi istilah deyil – bu, bir dövlətdə baş verən kimlik transformasiyasının fəlsəfi metaforasıdır. Böyük Britaniya indi keçmişin imperiya irsi ilə post-imperial reallığın ziddiyyətləri arasında yeni mövqe formalaşdırmağa çalışır. Bu yalnız tarixi keçid deyil – həm də geosiyasi mövqe dəyişimi, diplomatik alqoritmlərin yenilənməsi və daxili ictimai özünüdərk prosesidir.
Əgər imperiyalar özünü tarixə yazmaqla məşğul idisə, post-imperial dövrlərdə dövlətlər daha çox özünü yenidən oxumaqla məşğul olurlar. Britaniya da bu özünütanıma yolunda iki əsas platforma üzərində hərəkət edir: Commonwealth – yəni keçmiş müstəmləkələrlə könüllü əlaqə forması və “Brexit” – Avropa ilə qurduğu ittifaqdan ayrılaraq öz yolunu çəkmə cəhdi.
Bu məqalə Böyük Britaniyanın bu iki sütun üzərində qurulan yeni strategiyasını – post-imperial yaddaş, qlobal təkamül və siyasi kimlik böhranı kontekstində araşdırır. Məqsədimiz yalnız hadisələri yox, onların arxasındakı fəlsəfi, mədəni və geosiyasi məntiqi anlamaqdır.
Çünki bəzən dövlətlər dəyişmir – sadəcə onların dünya ilə danışıq dili dəyişir. İndi Britaniya bu yeni dilin axtarışındadır.
İmperiyanın Uzun Kölgəsi: Tarixin və Zamanın Mirası
Böyük Britaniya imperiyası siyasi gücdən əlavə, həm də bir mədəniyyətin və dünya baxışının inşası idi. XVI əsrdə başlayaraq Britaniyanın dənizlərə çıxması, təkcə coğrafi kəşf deyil, həm də yeni zaman və məkan fəlsəfəsinin tətbiqi idi. Bu fəlsəfədə “dünya” artıq bir məkandan ibarət deyil, çoxlu imperiyaların, koloniyaların və iqtisadi mərkəzlərin şəbəkəsidir.
“Üzərindəki günəşin heç vaxt batmadığı imperiya” ifadəsi təkcə Britaniyanın böyük ərazilərini yox, həm də onun qlobal hegemonluq iddiasını simvollaşdırırdı. Bu imperiya modelində siyasi sərhədlər və mədəni təsirlər bir-birinə qarışır, Britaniya (ingilis) dili, hüququ, idarəçilik sistemi və iqtisadi modeli müstəmləkələrin dərinliklərinə nüfuz edirdi.
Amma imperiya heç vaxt sadəcə torpaq işğalından ibarət olmayıb. Bu həm də həyat tərzlərinin, dilin, biliklərin və ideologiyaların yayılması idi. İngilis dili bu imperiyanın “yumşaq gücü” kimi dünyaya yayıldı və hələ də beynəlxalq diplomatiyada, biznesdə və təhsildə dominantdır. Bununla belə, imperiyanın kölgələri həm də müstəmləkəçiliyin ağır yükü kimi yaddaşlarda qaldı – zorakılıq, iqtisadi istismar, mədəni assimilyasiya və siyasi azadlıqların məhdudlaşdırılması.
XX əsrin ortalarından başlayaraq bu kölgə daha da qalınlaşdı – Hindistanın, Afrika ölkələrinin, Karib adalarının və digər müstəmləkələrin müstəqilliyi Britaniyanın artıq dünya gücü kimi təkbaşına mövcud ola bilməyəcəyini göstərdi. Bu proses həm də qlobal siyasi düzəndə fundamental dəyişikliklərin əlaməti idi. Soyuq müharibə dövründə Britaniya, Amerika və SSRİ arasında yeni qütblü dünya xəritəsində öz yerini itirməməyə çalışdı.
Fəlsəfi baxımdan imperiyanın dağılması bir növ “dünya tarixi dialoqunun” dönüş nöqtəsi oldu: mərkəzdən çevrəyə doğru hərəkət, tarixi “müəlliflik hüququnun” paylaşılması. Britaniyanın koloniyaları öz hekayələrini yazmağa başladı, bu isə keçmiş imperiyanın gücünü zəiflətdi.
Geosiyasi baxımdan isə, Britaniya artıq dünya siyasətində böyük güc statusundan regional, hətta bəzən sadəcə milli maraqlara yönələn oyunçuya çevrilməyə məcbur oldu. Amma bu məcburiyyət həm də yeni strategiya axtarışlarının başlanğıcı idi.
Commonwealth – Qırılmış Güzgünün Çərçivəsi
İmperiyanın dağılması ilə əslində heç nə tamamilə bitmədi. Əksinə, köhnə güc mərkəzinin ətrafında bir növ yeni “yumşaq imperiya” modeli yarandı – Commonwealth. Bu qurum sadəcə keçmiş müstəmləkələrin simvolik toplaşması deyil, həm də Britaniyanın öz imperiya xatirələrini və nüfuzunu qorumaq üçün yaratdığı diplomatik və mədəni platformadır.
1926-cı ilin Balfour Bəyannaməsi ilə ilk addımları atılan bu birlik 1931-ci ildə Westminster Statutu ilə hüquqi çərçivəsini aldı və 1949-cu ildə Commonwealth of Nations adı altında müasir formalaşmasına qovuşdu. Bu təşkilat indi 56 ölkədən ibarətdir və dünya əhalisinin təxminən dörddə birini əhatə edir. Bu, BMT-dən sonra ən geniş multikultural və çoxqütblü siyasi platformadır.
Commonwealth üzv ölkələri arasında “bərabərhüquqluluq” rəsmi qayda kimi səslənsə də, praktika göstərir ki, Britaniya və onun monarxiyası hələ də bəzi üzvlər üçün mədəni və simvolik mərkəzdir. Məsələn, Kanada, Avstraliya və Yeni Zelandiya kimi ölkələr hələ də Britaniya monarxını dövlət başçısı kimi qəbul edir. Bu, siyasi suverenliyin məhdudlaşdırılmasından çox geosiyasi bağlılığın yeni formasıdır.
Digər tərəfdən, Hindistan, Pakistan, Cənubi Afrika kimi ölkələr tam müstəqil olmaqla yanaşı, Commonwealth üzvü kimi britaniya irsini həm də tarixi, həm də iqtisadi münasibətlər kontekstində qoruyurlar. Bu, qırılmış güzgü metaforasıdır: keçmiş imperiya güzgüsündə əks olunan müstəqil ölkələr özlərini görür, amma bu əks-hərəkət imperiyanın qlobal gücünü zəiflətsə də, əlaqəni hələ də saxlayır.
Commonwealth həm də postkolonial identitetin dialoqudur. Burada millətlər öz tarixləri ilə barışmağa çalışır, keçmişdə yaşanan ağrıları kollektiv yaddaşdan azad etməyə, həm də gələcəkdə birgə əməkdaşlıq üçün əsas yaratmağa çalışırlar. Bu hətta əbədi fərqli mədəniyyətlərin qarşılıqlı hörmətlə birləşməsinə cəhd edən bir çoxnövlü dövlət konsepsiyasının ilk nümunəsidir.
Commonwealth, Britaniyanın qlobal arenadakı siyasi nüfuzunun post-imperial transformasiyasında sülh və dialoq platforması kimi çıxış edir. Bu platforma sayəsində Britaniya öz imperiya itkilərini kompensasiya etməyə və dünya siyasətində yumşaq güc kimi qalmağa çalışır.
Lakin qeyd etmək lazımdır ki, bu platforma Britaniyanın faktiki siyasi və iqtisadi nəzarətindən çox, müstəqil dövlətlər arasında könüllü əlaqələr təşkil edir. Bu baxımdan Commonwealth siyasi ittifaq deyil, mədəni və iqtisadi dialoq platformasıdır.
“Brexit” – Adanı Adaya Qaytarmaq
21-ci əsrin geosiyasi xəritəsində Böyük Britaniyanın ən böyük siyasi dönəmi – “Brexit” – təkcə bir dövlətin Avropa İttifaqından çıxmasından ibarət deyildi. Bu həm də milli kimlik, suverenlik və qlobal inteqrasiya arasında baş verən dərin fəlsəfi və geosiyasi dialoqun tərkib hissəsi oldu.
1973-cü ildə Böyük Britaniya Avropa İqtisadi Birliyinə daxil olanda, məqsəd iqtisadi böhranlara qarşı daha geniş ticarət bazarına çıxış əldə etmək, həmçinin qlobal siyasətdə Avropanın bir parçası kimi daha güclü mövqe tutmaq idi. O vaxtlar bu addım həm iqtisadi, həm də siyasi məntiqlə əsaslandırılırdı. Lakin 2016-cı ildə keçirilən referendum nəticəsində əhalinin 51.9%-nin Avropa İttifaqından çıxmağı seçməsi, Britaniyanın artıq Avropa ilə olan “dərinləşmiş inteqrasiyaya” skeptik yanaşdığını göstərdi.
“Brexit”in əsas arqumentləri milli suverenliyin bərpası, miqrasiya siyasətinə tam nəzarət və öz qanunvericiliyini formalaşdırmaq istəyi idi. Bu, əslində, qloballaşmanın və çoxmədəniyyətli inteqrasiyanın yaratdığı identitet böhranına reaksiya idi. Böyük Britaniya özünü birdən-birə “qapılarını bağlayan ada” kimi göstərməklə yanaşı, dünyayla açıq və çoxşaxəli beynəlxalq əlaqələrini yenidən tənzimləməyə çalışırdı.
“Brexit” Britaniyanın qlobal güc oyunlarında öz mövqeyini yenidən qurmaq istəyinin göstəricisi, ABŞ, Çin, Rusiya kimi böyük güclər arasında Britaniyanın kiçik dövlət kimi öz yerini tapması üçün yeni strategiyalar axtarışıdır.
Bundan əlavə, “Brexit” həm də milli identitetin modern dövrdə yenidən kəşfi prosesidir. Qloballaşmanın, regional ittifaqların sürətlə artdığı dövrdə Britaniya öz “müstəqillik” ideyasını yenidən gündəmə gətirərək, suverenlik anlayışını daha fərqli və dərin mənada təhlil etməyə çağırır. Bu, postmodern dövrün mürəkkəb siyasi fəlsəfəsi ilə bağlıdır: əlaqələr artır, amma fərd və dövlətlər də öz sərhədlərini yenidən müəyyənləşdirmək istəyir.
Britaniyanın post-”Brexit” dünyasındakı mövqeyi:
“Brexit” sonrası dövrdə Böyük Britaniya Avropa ilə iqtisadi və siyasi əlaqələri yenidən qurmaq üçün mürəkkəb danışıqlara başladı, lakin eyni zamanda Asiya, Amerika və digər regionlarla daha fəal əlaqələr qurmağa yönəldi. Bu, Britaniyanın qlobal siyasətdə “pivot” strategiyasıdır – yəni, Avropaya bağlılığı tamamilə itirmədən, dünyaya açıq olmaq.
“Brexit” Britaniyanın özünəməxsus “qabıq dəyişimi”nin də ən aydın göstəricisidir: Keçmiş imperiya öz nüfuzunu qoruyub saxlayaraq, yeni qlobal nizamda öz yerini tapmaq uğrunda mübarizə aparır.
IV. Gələcəyin Britaniyası: Qlobal Strateji Oyunda Yeni Qabıq
Böyük Britaniyanın qlobal siyasətdəki mövqeyi artıq təkcə coğrafi və ya iqtisadi güclə müəyyənləşmir. Bu, dərin fəlsəfi, mədəni və geosiyasi transformasiyaların fonunda yeni kimlik və diplomatik üslubun qurulmasıdır. Böyük Britaniya artıq keçmiş imperiya kimi yox, qlobal idarəçilik, yumşaq güc və strategiya sahəsində “qabıq dəyişimi” yaşayan dövlət kimi çıxış edir.
“Post-Brexit” dövründə Britaniya həm Avropa ilə, həm də dünyadakı digər güclərlə münasibətlərini yenidən qurmaq üçün manevr imkanlarını artırmaq istəyir. Çinlə artan iqtisadi və siyasi əlaqələr, ABŞ-lə “xüsusi müttəfiqlik” modeli, Hind-Sakit Okean bölgəsində artan təsir, həmçinin Yaxın Şərq və Afrika ilə kompleks əlaqələr bu yeni strategiyanın əsas sütunlarıdır.
Bununla yanaşı, Böyük Britaniya nüvə gücünə, kəşfiyyat imkanlarına və beynəlxalq təşkilatlarda mövqeyinə güvənərək, dünya səhnəsində özünü bir növ “qloballaşan “kiçik, amma böyük” oyunçu” kimi möhkəmləndirməyə çalışır.
Böyük Britaniyanın bu qabıq dəyişimi, onun öz keçmişi ilə barışması və yeni dünyaya açılmasıdır. Bu həm də millət kimliyinin daim yenidən yazılması prosesidir – bəzən qürurlu, bəzən də sual dolu. Britaniya indi yalnız tarixin qələbələriylə yox, həm də səhvləri və problemləriylə üzləşir. Bu, kollektiv özünü dərk etmənin, müasir postimperial dövrdə ölkənin məna axtarışının ifadəsidir.
Böyük Britaniya özü-özünü artıq “ada imperiyası” kimi yox, “çoxnövlü dialoq mərkəzi” kimi təqdim edir. Onun gələcəyi təkcə iqtisadi göstəricilər və hərbi gücdə deyil, həm də mədəniyyətlərarası anlaşma, multikulturalizm və yumşaq gücün effektivliyindədir.
Yeni “Qabıq”-dakı Köhnə Ruh
Böyük Britaniyanın imperiyadan post-imperiyaya, Avropa İttifaqından “Brexit”ə keçidi, keçmişlə gələcəyin toqquşduğu unikal dönüş nöqtəsidir. Bu “qabıq dəyişimi” sadəcə formal siyasi addım deyil, həm də dərin identitet və strateji transformasiyadır.
Britaniya, öz keçmişinin böyük və mürəkkəb mirasını daşıyaraq, yeni qlobal dünyadakıtapmağa çalışır – yeni qaydalarla, yeni oyunlarla, yeni əlaqələrlə. Bu proses ona həm problemlər, həm də böyük imkanlar yaradır.
Sonda, Böyük Britaniya üçün əsl çağırış – keçmişin yükündən azad olmaqla, gələcəyin çevik və açıq dövlətinə çevrilməkdir. Bu isə daim dəyişən dünya ilə dialoqda olmaq, həm də öz “qabığını” yenidən formalaşdırmaqdır.
Keçmişin Gölgəsində, Gələcəyin Astanasında
Böyük Britaniya tarix boyu dünyanın siyasi xəritəsini dəyişən imperiya olubsa, bu gün o, artıq tarixi dəyişmək yox, onu dərk etmək mərhələsindədir. İmperiya mirası ilə yaşayan bir ada dövləti, indi suverenlik, milli kimlik və qlobal çağırışlar arasında tarazlıq axtarır. Commonwealth – keçmişlə dialoqdur. “Brexit” isə gələcək uğrunda risk. Yeni geosiyasi mövqeyi isə — “adadan dünyaya açılan yeni yol” olmaq istəyidir.
Britaniyanın “qabıq dəyişimi” əslində bir millətin özünü yenidən tanıma, keçmişin yükündən gələcəyin çevikliyinə doğru təkamül prosesidir. Suallar çoxdur: Bu yeni “qabıq” yetərincə elastik olaca? Qloballaşmanın sarsıdıcı ritminə tab gətirəcək? İmperiyadan qalan kölgələr hara qədər uzanacaq?
Cavablar isə zamanın sınağından keçəcək – çünki bu təkcə bir dövlətin yox, bütöv bir mədəniyyətin, tarixlə gələcək arasında atdığı addımların hekayəsidir.
