Dünyadan çox uzaqlara uzanacaq kosmik səfərlər artıq üfüqdə görünməyə başlayıb. Marsa gedəcək heyətlər bu səfərlər zamanı Yer kürəsindən çox fərqli şərtlərlə qarşılaşacaq və tədqiqatçılar uzunmüddətli kosmik missiyaların insan orqanizminə necə təsir etdiyini araşdırırlar.
“EDnews” xəbər verir ki, bu çərçivədə ən böyük suallardan biri məhz böyrəklərlə bağlıdır. Son araşdırmalar göstərir ki, bu həyati orqan kosmosda əvvəl düşünüldüyündən daha çox problemlə qarşılaşa bilər, böyrək daşı əmələ gəlməsi və ya qalıcı zədələnmə riskləri daha yüksək ola bilər.
İnsanlar ilk dəfə Yer kürəsinin qoruyucu maqnit sahəsindən kənara çıxdıqdan bəri aparılan araşdırmalar astronavtların sağlamlığı ilə bağlı narahatlıqların olduğunu üzə çıxarıb. Lakin yeni tapıntılar bu problemlərin niyə məhz böyrəklərdə meydana gəldiyini daha yaxşı anlamağa imkan verir.
Kosmik missiyalarda böyrəklərə nə olur?
University College London (UCL) Böyrək Xəstəlikləri Bölməsindən Dr. Kit Syu və komandası insanların və digər canlıların həftələrlə və ya illərlə kosmosa bənzər şəraitdə yaşadığı zaman böyrəklərində nə baş verdiyini ətraflı şəkildə araşdırıb.
UCL rəhbərliyində aparılan bu araşdırmaya beş qitədən 40-dan çox institut qatılıb. Mütəxəssislər 20 fərqli araşdırma qrupunun məlumatlarını, eləcə də Beynəlxalq Kosmik Stansiya və 40-dan çox Alçaq Yer orbitində aparılan missiyaların nəticələrini təhlil ediblər. Bundan əlavə, siçanlar üzərində aparılan 11 simulyasiya da dəyərləndirilib.
Araşdırma çərçivəsində, siçanlar Yer kürəsinin maqnit sahəsindən kənarda keçirəcəyi 2,5 illik kosmik səfəri əks etdirən şəraitdə radiasiyaya məruz qalıb. Bu araşdırma, kosmik missiyaların böyrək sağlamlığına təsirlərini indiyə qədər ən geniş şəkildə analiz edən tədqiqat kimi qiymətləndirilir. Eyni zamanda, ticari uçuşlarda iştirak edən astronavtların sağlamlıq göstəricilərini əhatə edən ilk araşdırmadır.
Araşdırmanın nəticələri göstərir ki, kosmik uçuşlar böyrəklərin quruluşunu və funksiyasını dəyişdirir, qalaktik radiasiya isə böyrəklərdə qalıcı zədələrə səbəb olaraq uzunmüddətli missiyaları riskə ata bilər.
Böyrəklər və dərin kosmos radiasiyası
Alçaq Yer orbitindəki astronavtlar planetimizin maqnit sahəsi tərəfindən qismən qorunur. İndiyə qədər yalnız 24 nəfər Ay səfərlərində 6-12 günlük qısa müddətli missiyalar zamanı tamamilə qalaktik kosmik radiasiyaya (GCR) məruz qalıb.
Yer kürəsinin maqnit sərhədlərinin kənarında illərlə davam edəcək bir missiya hələ həyata keçirilmədiyi üçün orqanlarımızın daha sərt şərtlərdə necə dözəcəyinə dair dəqiq məlumat yoxdur.
Yeni araşdırma çərçivəsində alimlər aşkar ediblər ki, böyrəklərdə duz və kalsium balansını tənzimləyən bəzi borucular (tübüllər) cəmi bir aylıq mikroçəkisizlik şəraitində kiçilir. Bundan əlavə, böyrəklərin duzları emal etmə üsulu böyrək daşı əmələ gəlmə ehtimalını artırır.
Bu yeni tapıntılar, əvvəllər kosmosda böyrək daşı yaranmasının əsasən sümük itkisinə bağlı olaraq sidikdə kalsium səviyyəsinin artmasından qaynaqlandığı ilə bağlı nəzəriyyəni yenidən dəyərləndirməyə əsas verir.
Daha uzun məsafə, daha çox radiasiya
Araşdırma göstərir ki, kosmik radiasiyanı adi qoruyucu qalxanlarla tamamilə bloklamaq mümkün deyil. Siçanlara Yer kürəsinin maqnit sahəsindən kənarda 2,5 il davam edəcək bir kosmik səfərə bərabər dozada qalaktik kosmik radiasiya verildikdə, onların böyrəklərində qalıcı zədələrin meydana gəldiyi müşahidə edilib.
Əsas nəticələr uzunmüddətli kosmik səfərlər zamanı böyrəklərin həyati mineralları necə idarə etdiyindəki dəyişikliklərin sağlamlıq üzərində ciddi təsirləri ola biləcəyini göstərir.
Dr. Syu bu barədə belə deyir: "İndiyə qədər aparılan nisbətən qısa kosmik missiyalarda astronavtlarda böyrək daşlarının artdığını bilirik. Lakin bu problemlərin niyə baş verdiyini və Marsa planlaşdırılan uzun səfərlərdə nələrin baş verəcəyini bilmirik".
Əgər alimlər böyrəkləri qorumaq üçün yeni üsullar inkişaf etdirə bilməsə, Marsa gedən bir astronavtın dönüş yolunda və ya Yerə qayıtdıqdan sonra dializ müalicəsinə ehtiyacı ola bilər.
Dr. Syu əlavə edir: "Böyrəklər radiasiya zədəsini gec üzə çıxarır. Problem aşkar edildikdə isə böyrəklərin iflas etməsinin qarşısını almaq üçün çox gec ola bilər. Bu isə missiyanın uğurla tamamlanmasını təhlükəyə ata bilər".
Kosmik agentlikləri 1970-ci illərdən bəri Yer kürəsinin təbii qoruyucu qalxanından kənarda baş verən səfərlərin sümüklərdə, gözlərdə və ürək-damar sistemində sağlamlıq problemlərinə səbəb olduğunu bilirlər.
Bu yeni araşdırma göstərir ki, böyrəklər də ciddi narahatlıq mənbəyidir. Xüsusilə daha iddialı missiyalar planlaşdırılarkən mikroçəkisizlik və radiasiyanın idarə olunmasının vacibliyinə diqqət çəkilir.
UCL Böyrək Xəstəlikləri Bölməsindən Stiven B. Uolş bildirir: "Araşdırmamız göstərir ki, kosmik missiyalar planlaşdırılarkən böyrəklər həqiqətən də önəmli amildir. Onları qalaktik radiasiyadan qalxanlarla qoruya bilmərik. Lakin böyrək biologiyasını daha yaxşı başa düşdükcə, uzunmüddətli kosmik səfərləri mümkün edəcək texnoloji və ya farmakoloji həllər inkişaf etdirmək mümkün ola bilər".
Astronavtlar üçün hazırlanacaq dərmanlar Yer kürəsindəki xəstələr üçün də faydalı ola bilər. Məsələn, bu sayədə xərçəng xəstələrinin böyrəkləri daha yüksək dozada radioterapiyaya davam gətirə bilər və bu müalicə üsulunun qarşısındakı maneələrdən biri aradan qaldırıla bilər.
