Son zamanlar Xəzər regionu dünya ekoloq alimlərinin diqqət mərkəzinə çevrilib. Təsadüfi deil ki, Azərbaycan Xəzər hövzəsində böyük paya malik beş ölkədən biridir. Xəzər dənizi, əslində, unikal coğrafi yerləşməsi ilə okeanla əlaqəsi olmayan ən böyük göldür. Xəzərin iqlim və duzluluq dərəcəsinə görə fərqlənməsi, onun sularında 400 növə yaxın nadir ekoloji sistem yaratmışdır.

Mövcud vəziyyətdə Xəzərdəki bir çox növdə olan canlı aləmin həddindən artıq istismar olunması və çirklənməsi nəticəsində ciddi iqlim dəyişikliyi təhlükəsinin meydana gəlməsi də istisna deyildir. Bu, insanın rifahına, sosial və iqtisadi sahələrə və ətraf mühitə hər an öz mənfi təsirini göstərə bilər.

Bu sahə ilə maraqlanan müvafiq tədqiqat universitetlərini təmsil edən, biri İsveçrədən olmaqla üç alim bu həftə Xəzər bölgəsi və onun su ehtiyatları ilə yaxından tanış olmaq, təcrübə mübadiləsi aparmaqla yanaşı Azərbaycanda geniş alimlər şəbəkəsi qurmaq üçün Bakıya səfər ediblər.

Cenevrə Universitetinin Yer və Ətraf Mühit Elmləri Məktəbinin vitse-prezidenti, professor Vera Slaveykova, Həştərxan Dövlət Universitetindən professor Mixail Eqorov və Olqa Eqorova Beynəlxalq Avrasiya Mətbuat Fondunun (BAMF) qonağı oldular.

Görüşdə alimlər təəssüratlarını bölüşməklə yanaşı, suların çirklənməsi, mikro və nanohissəciklər və su mənbələrinə və ətraf mühitə təsir edən bir çox element barədə danışdılar. Qonaqlar universitetlər və elm adamları ilə güclü bir şəbəkə qurmaq və tələbələrin elmin bu sahəsinə cəlb edilməsi baxımından BAMF ilə mümkün əməkdaşlıq yollarını da müzakirə etdilər.

Səfərin sonunda iştirakçılar arasında İsveçrə Universitetindən professor Vera Slaveykova, Cenevrə gölündə apardığı tədqiqat zamanı əldə etdiyi təcrübə barədə EDNews-a danışdı. O, uzun sürən tədqiqatların nəticəsi olan layihələrini çirklənmə təhlükəsində olan Cenevrə gölündə suyun təmizlənməsində uğurla tətbiq etdiyini bildirdi. 

Professor Slaveykova, mikro elementilərin kimyəvi tərkibi, bioloji faydalılıq və su mikroorqanizmlərinə təsir sahəsində 20 ildən çox təcrübəsi olan ekoloq kimyaçıdır. Hal-hazırda Ətraf Mühit və Su Elmləri Bölməsində və Cenevrə Universitetinin Ətraf Mühit Elmləri İnstitutunda Ətraf Mühit Biogeokimyası və Ekotoksikologiya üzrə professordur.

- Müsahibəsində professor Slaveykova ilk öncə Azərbaycana səfərinin məqsədini açıqladı.

- Biz əvvəlcə İsveçrədə bir layihəyə başladıq və tədqiqat prosesini davamlı su mənbələri şəbəkəsi üzərində qurduq. Həmkarım professor Mixail Eqorovla birlikdə Azərbaycanda təqdim edəcəyim layihə, şəbəkəmizi genişləndirmək üçün Bakı Dövlət Universiteti (BDU), Azərbaycan Milli Elmlər Akademiyası (AMEA) da daxil olmaqla yeni imkanlar axtarmaq və yeni potensial tərəfdaşlarla müzakirələr aparmaq məqsədi daşıyır. Onu da deyim ki, biz keçən il yay məktəbləri və qabaqcıl təlimlər təşkil etmişdik.

Bundan əlavə, suyun çox mərhələli bir elm olduğunu və elm sahəmizin əsasən ətraf mühit və ekologiya ilə əlaqəli problemləri öyrəndiyini qeyd etmək istəyirəm. Bu sahədə Azərbaycandan olan müxtəlif sahələrdə çalışan gənc alimlərlə əməkdaşlıq etməkdən çox məmnunuq və əlavə etmək istəyirəm ki, Beynəlxalq Avrasiya Mətbuat Fondunu bu əməkdaşlıq çərçivəsində potensial tərəfdaş kimi görürük.

- Xəzər hövzəsinin regionda yeganə su mənbəyi olduğunu nəzərə alsaq, son zamanlar dənizin hədsiz istismarı onun çirklənmə təhlükəsi ilə üzləşməsinə səbəb olur. Bu çirklənməsinin qarşısını almaq üçün ən yaxşı təcrübə və ya ən qabaqcıl texnologiya sizcə nədir?

- Təəssüf ki, bu, bir çox ölkələrin, xüsusən dənizə kanalizasiya suları axıdan ölkələrin yaşadığı qlobal bir problemdir. Təsəvvür edə bilərsinizmi ki, hətta müəyyən bir prosesdən keçdikdən sonra da həyat üçün təhlükəli zəhərli bir maddə halına gələn çirkab suların içərisində nə qədər kimyəvi maddə axır?

Tədqiqatlarımıza əsasən, suda olan zəhərli maddələr, hansı ki, kimyəvi reaksiyalara uğrayaraq toksik maddələrə çevrilir, demək olar tamamən tullntı sularından qaynaqlanır.

Dənizin mühafizəsi üçün ilkin addım olaraq, çirkab sularının dənizə axmasının maksimum şəkildə qarşısını almaq lazımdır. Daha sonra təbii ekosistemdə daxili proseslər vasitəsilə dəniz suyu özünü təmizləməyə başladığı müddətdə onu qorumaq vacibdir. Bunu daha yaxşı öyrənmək üçün əsas çirklənmə mənbəyini tapmaq və ekosistemimiz daxilində fərqli çirkləndiricilərlə nələrin baş verdiyi və hansı proseslərdən keçdiyini müəyyənləşdirmək vacibdir

İkinci addım, ictimaiyyəti bu barədə məlumatlandırmaqdlır. Belə ki, dənizin təmiz olması və zəngin təbii ehtiyatlarının indiki və gələcək nəsillər üçün qorunub saxlanması üçün ekoloji şəraiti, habelə bu şəraitdəki dəyişikliklərin səbəbləri və nəticələri barədə zəruri məlumatllar ictimaiyyətə çatdırılmalıdır.

- Cenevrə Gölü layihəniz çərçivəsində su ehtiyatlarının və ətraf mühitin çirklənməsi probleminə qarşı mübarizə apardığınız təcrübələr barədə nə deyə bilərsiniz?

- Azərbaycanlılar Xəzər dənizini sevdiyi kimi biz də Cenevrə Gölünü çox sevirik. Cenevrədəki bir çox insan balıq ovunu sevir və göldən istirahət və içməli su mənbəyi üçün istifadə edir. Sudan içmək məqsədilə birbaşa istifadə olunmur, əlbəttə ki, təmizləmə prosesindən sonra əhalinin istifadəsinə verilir. Hazırda Cenevrə gölündə suyun keyfiyyəti çox yüksəkdir. Bu təqdirdə yenidən suyun təmizlənməsi o qədər də əhəmiyyət daşımır

Təxminən altmış il əvvəl Cenevrə gölü olduqca evtrofik idi. Yəni orada müxtəlif qida maddələrinin və əsasən də fosforun çox yüksək konsentrasiyası mövcud idi.

Əhali sayının artması və kimyəvi maddələrin, məsələn, kanalizasiya sistemləri ilə bəzi kimyəvi təmizləyici vasitələrin gölə axıdılması nəticəsində kimyəvi maddələrin yüksək konsentrasiyasının yaranmasına səbəb oldu. Qeyd etmək istədiyim vacib məqamlardan biri də gölün İsveçrə ilə Fransa arasında yerləşməsilə bağlıdır. Bu proses iki ölkə tərəfindən müşahidə edildiyi üçün, hər iki ölkənin xüsusi komissiya heyəti bir araya gələrək gölün ərazisinin qorunması və mühafizəsi haqqında razılıq sənədi imzaladılar. Həmin razılıq sənədindən sonra suyun keyfiyyət parametrləri yoxlanıldı və sonra hər iki tərəfdən Gölün suyundan istifadənin dayandırılması qərara alındı. Növbəti addım kimi suyun təmizlənməsilə bağlı fosforu sudan çıxartmağı nəzərdə tutan xüsusi planımızı təqdim etdik. Sevindirici an da budur ki,, təmizləmədən sonra bu gün sudakı fosforun səviyyəsi minimuma enib və bu da onun içməli su kimi istifadəyə yararlı olmasının bir göstəricisidir. Məhz buna görə də bu gün tərəfdaşlarımız və həmkarlarımızla birlikdə ətraf mühitin qorunması və su mənbələrinin keyfiyyətinin artırılması sahəsində həmin təcrübədən istifadə etmək üçün buradayıq.

Elnur ƏNVƏROĞLU