11 sentyabrda ABŞ Prezidenti Donald Tramp Birləşmiş Ərəb Əmirliklərindən (BƏƏ) sonra daha bir Körfəz ölkəsi Bəhreynin İsrail ilə münasibətləri normallaşdırmaq üçün razılığa gəldiyini açıqladı. Bəhreyn Kralı Bin İsanın, Trampın dəvəti ilə İsrail və BƏƏ arasında əldə edilmiş razılığın 15 sentyabr tarixində Ağ Evdə keçiriləcək rəsmi imza atma mərasiminə qatılacağı bildirildi.
Eurasia Diary mövzu ilə əlaqədar Türkiyənin Orta Şərq Araşdırmalar Mərkəzinin (ORSAM) Fələstin/ İsrail Araşdırmaları üzrə eksperti Haydar Oruçdan müsahibə alıb.
Körfəz ölkələri niyə illər sonra mövqelərini dəyişərək İsrail ilə yaxınlaşdılar? Bu yaxınlaşma İsrail-Fələstin münaqişəsinin həllinə necə təsir edəcək?
- Körfəz ölkələrinin İsrail ilə örtülü şəkildə olsa da əlaqələri artıq mövcud idi. Bunu xüsusən də Körfəz ölkələri rəsmilərinin İsrail-BƏƏ münasibətlərinin normallaşması sazişindən sonra verdiyi açıqlamalardan başa düşmək olur. Keçmişdə Səudiyyə Ərəbistanından başqa digər Körfəz ölkələrindən heç birinin İsrail ilə düşmənçiliyi yox idi. 1970-ci illərdən bəri müstəqillik əldə etməyə başlayan Körfəz ölkələrinin daha öncə baş verən Ərəb-İsrail müharibələrində tərəf olmadıqlarını nəzərə alsaq, bu normallaşmaların o qədər də tarixi olmadığı anlaşılacaq.
Bundan əlavə, bu ölkələr, xüsusilə ABŞ-ın bölgədə mövcudluğundan - 1991-ci ildəki I Körfəz müharibəsi və sonra 2003-cü ildə İraqın işğalından bəri, ABŞ-ın təhlükəsizlik çətirinin altındadırlar. Bütün Körfəz ölkələrində ABŞ və / və ya digər Qərb ölkələrinin bazaları olmaqla yanaşı, demək olar ki, hər sahədə, xüsusən də enerji sahəsində investisiyaları var. Ancaq Obamanın rəhbərliyinin II dövründən ABŞ diqqətini Çinin artan təsirinə və bunun qarşısını almaq üçün atdığı addımlara yönəltməsilə ABŞ-ın böyük strategiyasında Orta Şərqin əhəmiyyəti azalmağa başladı. Xüsusilə, ABŞ-ın özünü təmin etməsi və hətta ixrac etməsi üçün yetərli həcmdə neft və təbii qaz ehtiyatlarının aşkar edilməsilə, Yaxın Şərqdəki enerji qaynaqlarına əvvəlki illərdə göstərdiyi marağı itdi.
Körfəz ölkələri üçün digər bir mühüm dövr Ərəb Baharı zamanı yaşandı. Xalq hərəkatlarını hakimiyyətləri üçün təhlükə görən monarxiyalar çarəni diktatorlara və çevrilişlərə dəstək verməkdə gördülər. Təəssüf ki, bu müddətdə, insan haqlarının davamlı pozulmasına baxmayaraq, ABŞ başda olmaqla demək olar ki, bütün qərb ölkələrinin bu dövlətlərə dəstək verdikləri müşahidə edildi. Xüsusilə, Misir və Tunis kimi ölkələrdəki olaylardan sonra, bölgənin digər ölkələrində buna bənzər proseslərin yaşanmaması üçün ciddi müqavimət göstərildi və digər islamçı hökumətlərin qarşısını almağa çalışdılar.
Sonrakı dövrdə ABŞ-ın bölgədən tədricən çıxmasına baxmayaraq, 2015-ci ildə başda İsrail olmaqla Körfəz ölkələrinin bütün etirazlarına rəğmən İranla imzalanan nüvə anlaşması bölgədəki ölkələrin regional ittifaqlarında da köklü dəyişikliklərə səbəb oldu. Bunlar Körfəz ölkələrini, regional təsirini artıran və tərəfdaşları vasitəsilə bütün bölgədə mövcud olan İran təhdidinə qarşı İsrail ilə eyni ittifaqda birləşdirdi.
Tramp prezident seçildikdən sonra tamamilə fərqli bir proses başladı. O vaxtdan bəri bölgədə baş verənlər, hadisələrin İsrailin istədiyi istiqamətdə getdiyini göstərdi. Trampın sözdə əsrin planına yönəlik cəhdləri Körfəz ölkələrini İsrailə daha da yaxınlaşdırıb və hətta onları bu planın tərəfdarlarına çevirib. Bu yeni dövrdə Körfəz ölkələri Trampın məntiqsiz siyasətlərindən zərər görməmək və İsrailin ABŞ rəhbərliyinə təsiri sayəsində İranın qarşısının alınmasından faydalanmaq üçün İsrail ilə daha yaxın əməkdaşlığa başladılar.
Körfəz ölkələri başda olmaqla ərəb dövlətlərinin həm maraqlarından dolayı, həm də hakimiyyəti itirmək qorxusu səbəbilə ABŞ-ın regional dizaynına qarşı çıxa bilməməsi ən çox Fələstinlilərə təsir etdi. Tarixən bölgə ölkələrindən həm siyasi, həm də iqtisadi dəstək alan Fələstin üçün yeni mərhələ bu dəstəyin azaldığı və ya dayandırıldığı bir dövr olaraq tarixə düşdü. Qüdsə dair qərar verildikdən və ABŞ səfirliyi beynəlxalq hüquqa zidd olaraq Təl-Əvivdən Qüdsə köçürüldükdən sonra İslam Əməkdaşlıq Təşkilatı və Ərəb Birliyi tərəfindən bu hərəkətləri qınayan və qəbul etməyən qərarlar verilsə də, bölgə dövlətləri buna münasibət göstərmədi. Bu səbəbdən Fələstin məsələsi ərəb məsələsi olmaqdan çıxaraq yalnız bəzi ölkələrin həssaslıq göstərdiyi problemə çevrildi.
Körfəz ölkələrinin Fələstin məsələsinin həllini şərtləndirmədən İsrail ilə münasibətlərini normallaşdırmağa başlamaları da önümüzdəki illərin fələstinlilər üçün daha pis olacağını göstərir. Fələstin məsələsinin bir ərəb və İslam məsələsi kimi fələstinlilərin xeyrinə həll olunmadığını nəzərə alsaq, ərəb həssaslığı olmayan bir problemdə gedişatın tamamilə İsrailin lehinə çevrilməsi gözlənilməz olmayacaq.
BƏƏ və Bəhreynlə imzalanacaq müqavilənin arxasında Səudiyyə Ərəbistanı və Donald Tramp durur. Tramp ilk xaricə səfərini Səudiyyə Ərəbistanına etdi və indi də yəhudi lobbisinə verdiyi vədə əməl edir. Bu əməkdaşlıq Səudiyyə Ərəbistanına, ABŞ-a və İsrailə nə verdi?
- BƏƏ-nin İsrail ilə münasibətlərinin normallaşmasının domino effekti yaradaraq bölgənin digər ölkələrinin də İsrail ilə əlaqələrinin normallaşmasına səbəb olması gözlənilən idi. Ancaq BƏƏ-İsrail razılaşmasından sonra bölgəyə səfər edən ABŞ Xarici İşlər naziri Pompeonun bu mövzuda müsbət cavab almadığı və bu müddətin bir az uzanacağı gözlənilirdi. Ancaq noyabr ayında keçiriləcək ABŞ prezident seçkiləri üçün yəhudi lobbisinin və evangelistlərin dəstəyini almaq istəyən Trampın bu ölkələri gözləmək niyyəti yox idi. Daha öncə Qaşıqçı cinayəti kimi sensasiyalı hadisələr səbəbiylə hüquqi cəhətdən ABŞ-ın dəstəyinə ehtiyac duyan Körfəz ölkələrinin bu təzyiqə qarşı çıxması mümkün deyildi.
Trampın BƏƏ-dən sonra Bəhreynin İsrail ilə münasibətlərinin normallaşacağını elan etməsi də bu əlaqəni göstərir. Ancaq unutmamalıyıq ki, BƏƏ-dən fərqli olaraq, Bəhreyn Səudiyyə Ərəbistanından daha çox asılıdır və Səudiyyə rəhbərliyinin icazəsi və təsdiqi olmadan belə bir qərar verməyəcək. Bu səbəbdən Bəhreynin İsrail ilə münasibətlərini normallaşdıracağını elan etməsi dolayısı ilə Səudiyyə Ərəbistanının da niyyətini göstərir. Bundan əlavə, Təl-Əvivdən havaya qalxan və ABŞ və İsrail heyətlərini daşıyan El Al təyyarəsinin Səudiyyənin hava məkanından istifadə edərək BƏƏ-yə uçması da bunu göstərir.
Hazırda ABŞ prezidenti Tramp, İsrail ilə bölgə ölkələri arasındakı münasibətləri normallaşdıraraq İsrailin yetmiş illik arzusunu reallaşdırdı, beləliklə seçkilərdə yəhudi lobbisinin dəstəyini və növbəti müddət üçün hakimiyyətdə qalmasını təmin etməyə çalışır. Bundan əlavə, bölgədəki təsirlərini artıran Rusiya və Çinin qarşısını almaqla bölgə dövlətlərini birbaşa olmasa da, İsraillə tərəfdaşlığı sayəsində öz təhlükəsizlik çətirinin altında saxlamağa çalışır.
Səudiyyə Ərəbistanı, BƏƏ və Bəhreyn başda olmaqla İsrail ilə münasibətlərinin normallaşması gözlənilən digər ölkələr İran təhdidinə qarşı geniş bir ox yaradaraq özlərini sığortalamaqla, antidemokratik idarəetmələri nəticəsində məruz qalacaqları sanksiyalarından xilas olmağı təmin edir, terror təşkilatı saydıqları Müsəlman Qardaşlar kimi strukturların bölgədə aktiv olmasına əngəl olur və ABŞ-ın nəzarəti altında beynəlxalq sistemdə öz yerlərini tutmalarını təmin edirlər. Bununla yanaşı, Fələstin məsələsinin fələstinlilərin hüquqlarına və mənafelərinə uyğun olmayan şəkildə həll edilməsində sadəcə müşahidəçi olur və işğal olunmuş Fələstin torpaqlarındakı Məscidül-Əqsanın statusu ilə bağlı güzəştə gedirlər, hətta bunlara məhəl qoymurlar.
İsrail bundan ən çox faydalanan tərəfdir. Bölgədə İrana qarşı geniş bir ittifaq qurmağı bacarıb və qurulduğu gündən bəri özlərini düşmən olaraq tanıdıb görməzdən gələn ərəb ölkələri tərəfindən rəsmi olaraq qəbul edilməyə və hətta müttəfiq olaraq görülməyə başlayıb. İşğal etdiyi Fələstin ərazilərindəki suverenliyini ərəb ölkələrinə qəbul etdirib və Birləşmiş Millətlər Təşkilatı tərəfindən və 2002-ci il tarixli Ərəb Sülh Planında təklif olunan iki dövlətli həll planlarını etibarsız saymışdır. Son hadisələrlə fələstinliləri ərəblərdən ayıraraq daha asanlıqla udulacaq tikəyə çevirib.
Bölgədəki proseslər İsraili region dövlətlərinin gözündə ABŞ-a açılan qapı kimi qəbul edilməsinə və beləliklə strateji əhəmiyyətinin xeyli artmasına səbəb olmuşdur. Ancaq bölgədəki yeni statusuna görə ABŞ-a, daha çox isə Trampa borclu olan İsrail üçün bu müddətin nə qədər davam edəcəyi məlum deyil. Baydenin ABŞ seçkilərindən sonra prezident olacağı təqdirdə İsrailin bölgədəki mərkəzi mövqeyini qoruyub saxlaya biləcəyi məlum deyil. ABŞ-ın İsrailə dəstəyini davam etdirməsi gözlənilsə də, Obamanın ikinci dövründə İsraillə bağlı siyasətini xatırladıqda, demokrat prezidentin İsrailin bölgədəki mövqeyini qoruyub saxlamasını sual altında qoyduğu da yaddan çıxarmaq olmaz.
Gülnar Səlimova