“Türk Humanitar Elmlər Ensiklopediyası”nın əsas müəllifi, "Dongduk" Qadın Universitetinin professoru, Beynəlxalq Avrasiya Mətbuat Fondunun əməkdaşlıq etdiyi, xanım O İnqyonq "Koreapost" nəşrinə müsahibəsində Türk dövlətləri ilə C.Koreya arasındakı əlaqələrin mühüm gediaştına toxnub, dərc edilmiş kitab haqqında geniş məlumat verib.
Ednews müsahibəni təqdim edir:
- Siz bu yaxınlarda “Türkşünaslıq və Humanitar Elmlər Ensiklopediyası” kitabını nəşr etdirdiniz. Bu lüğət haqqında məlumat verərsiniz...
- “Türk Humanitar Elmlər Ensiklopediyası” türkologiyanı anlamaq üçün zəruri olan humanitar elmlərin bütün sahələrinə aid əsas anlayışları təşkil edən və özündə cəmləşdirən bir lüğətdir. “Türk Humanitar Elmlər Ensiklopediyası” Koreya Milli Araşdırmalar Fondunun dəstəyi ilə Donqduk Qadın Universitetinin Avrasiya Türkşünaslıq İnstitutu tərəfindən son beş ildə (2018-ci ilin avqustundan 2023-cü ilin iyununa qədər) həyata keçirilən fundamental tədqiqat layihəsinin nəticəsidir. Bu lüğətin əhatə etdiyi türk humanitar elmlərinin dil, ədəbiyyat, tarix, incəsənət, coğrafiya, folklor və dindən tutmuş sahələri müxtəlifdir. Bu lüğət 2000-dən tirajı olan və 8 cilddən ibarət kitabdır.
- Lüğət nəşr etmək asan məsələ deyil, amma "Türkşünaslıq və Humanitar Elmlər Ensiklopediyası" Koreya cəmiyyəti üçün nə dərəcədə lazım idi ki, onu yaratmaq üçün belə çətinliklərə dözməli oldunuz?
- “Türk qurşağı” ölkələrinin humanitar elmləri təkcə akademik dəyər baxımından deyil, həm də geosiyasi və geoiqtisadi baxımdan vacibdir. Bununla belə, ölkəmizdə hələ də geniş bir ictimaiyyətin türk ölkələri haqqında ilkin biliklərə belə yiyələnməsi çətin vəziyyətdədir. Bu vəziyyəti yaxşılaşdırmaq üçün düşünürəm ki, hər şeydən əvvəl türkşünaslıq və əlaqəli humanitar sahələr üçün əlçatan olan “Türkşünaslıq” humanitar lüğətə ehtiyacımız var.
Koreyanın türk ölkələri ilə istiqmətdə hansı yaxınlığı var?
- Cənubi Koreya Türk qurşağı ölkələrinə dil və mədəniyyət baxımından digər etnik qruplardan daha yaxındır. Odur ki, Avrasiyanın türk ölkələri ilə mədəni əlaqələri və dil, mədəni yaxınlığı müəyyən edərək, qarşılıqlı anlaşma konsensusunu genişləndirmək üçün bu regionda humanitar elmlərin tədqiqatlarını genişləndirmək və gücləndirmək vacibdir. Koreya mədəniyyətinin mənşəyi ilə İpək Yolu üzərindəki Avrasiyanın türk ölkələri arasında mədəni bağı gücləndirsək və bundan siyasi və iqtisadi mübadilə üçün əsas kimi istifadə etsək, bu, mühüm milli sərvətə çevriləcəyinə inanıram. Bundan əlavə, bunlar ABŞ və Çin arasındakı münaqişənin, eləcə də Çinlə tarixi və mədəni münaqişələrin öhdəsindən gəlmək üçün aktivləri olan ölkələrdir.
- Koreya Türkiyə və digər türk dövlətləri ilə siyasi və iqtisadi sahədə qarşılıqlı əlaqə qurarkən nələrə diqqət etməlidir?
- Bu əlaqələrin gələcək dəyəri o qədər sonsuzdur... Buna baxmayaraq, reallıq ondan ibarətdir ki, yerli türk xalqları və ya türk ölkələri ilə bağlı araşdırmalar lazım olduğu qədər fəal aparılmır. Tədqiqat apara biləcək kifayət qədər mütəxəssislər azdır. Bu reallıqda türk ölkələri Koreya üçün çox mühüm siyasi və iqtisadi tərəfdaşlardır. Xüsusilə, Bayden administrasiyasının hakimiyyətə gəlməsindən sonra ABŞ Rusiya və Çinlə çox həssas qarşıdurma içərisindədir. Belə bir zamanda Koreya diqqətini Mərkəzi Asiyanın türk ölkələrinə yönəltməlidir. Çünki Rusiya və Çinlə gərgin vəziyyət əslində Orta Asiyanın türk ölkələrinə doğru irəliləmək üçün daha böyük fürsət ola bilər. Bayden administrasiyasının iqlim sazişinə qoşulması dünyada paradiqmanı dəyişdi. Bərpa olunan enerji və yeni yaşıl siyasətlərlə iri yerli şirkətlər ABŞ kimi qabaqcıl bazarlara hakim olmaq üçün yarışırlar. Mərkəzi Asiya ölkələri təkcə təbii sərvətlərə malik ölkələr deyil, həm də külək və günəş enerjisi kimi bərpa olunan enerjinin istehsalı üçün mükəmməl təbii mühitə malikdir. Avtomobillərə gəldikdə isə, Özbəkistan prezidenti avtomobil istehsal xətlərini elektrik avtomobil xətlərinə çevirmək planlarını açıqladı. Koreya şirkətləri bu mühitdən təkan kimi istifadə edərək liderlik etməlidirlər.
Xüsusilə, Bayden administrasiyası əməkdaşlıq kanallarını şaxələndirmək üçün “C5+1” yaradıb və Mərkəzi Asiyaya böyük diqqət yetirir. Bu atmosferdən istifadə etməklə görünən odur ki, Mərkəzi Asiya ölkələrində də ABŞ-ın təsiri arta bilər. Türk ölkələri iqtisadiyyatlarının böyük bir hissəsində böyük investorlar olan Rusiya və Çindən asılıdır. Hər iki ölkədə ictimai əhval-ruhiyyə tarixən çox müsbət olmayıb və onlar imkan daxilində bir-birlərindən müəyyən məsafə saxlamaq istəyirlər. Bu boşluq vasitəsilə Türkiyə böyük ölçüdə sızmağa başlayıb və həm də güclü, görünməz təsir göstərir. Bununla belə, Türkiyənin texnoloji imkanlarının zəif olduğu sahələr var. Koreya şirkətləri enerji, avtomobillər, ağıllı təsərrüfatlar, səhiyyə və əhəmiyyətli texnoloji imkanlar tələb edən sənayelərin rəqəmsallaşdırılması kimi sahələrə girib sərmayə qoymağa can atırlar.
Siyasi baxımdan türk ölkələri beynəlxalq arenada qeyd-şərtsiz Cənubi Koreyanın tərəfini tuta bilən ölkələrdir. Beynəlxalq vəziyyətin gedişatına görə Koreyanın “səslərə” ehtiyacı olduğu bir vəziyyətdə mən qeyd-şərtsiz mənim tərəfimdə ola bilərəm. Çinin keçmişdə THAAD intiqamı kimi böhran və ya münaqişə vəziyyətinə səbəb olması halında türk ölkələrini razı salmaqla Çinə təzyiq etmək üçün kart yaradıla bilər. Bir məsələ də var ki, Orta Asiyanın türk ölkələrində, o cümlədən Özbəkistanda 180 min, Qazaxıstanda isə 100 min nəfər koreyalı soydaşlarımız yaşayır. Koreya diasporu ümumiyyətlə Şimali Koreyada yaşayan qohumları olan və Şimali Koreyaya sərbəst səyahət edə bilən insanlardır. “Koryoin (Koreya diasporu)” həm də Şimali və Cənubi Koreya arasındakı münaqişə vəziyyətlərində mühüm rol oynaya biləcək mühüm insan resursudur.
Beləliklə, onlar bir çox sahələrdə Koreya üçün yüksək gələcək dəyəri olan ölkələrdir. Bununla belə, hər şeydən əvvəl, bu cür əməkdaşlığın və dostluq əlaqələrinin mənbəyinə tarixi və mədəni baxımdan çoxsaylı təbəqələrdə toplanmış nəticələrdən qaynaqlanmaq lazımdır. Məhz buna görə də türk dövlətinin tədqiqi humanitar elmlərə əsaslanmalı, lakin siyasət, iqtisadiyyat, diplomatiya və təhlükəsizlik tədbirlərini əhatə edəcək şəkildə genişləndirilməlidir.
- Koreyada türk ölkələri ilə bağlı mütəxəssislərin hazırlanmasına təcili ehtiyac olduğunu dediniz. Hansı tədbirlərə ehtiyac var?
- Düşünürəm ki, Koreya hökuməti türk ölkələrində ekspertlərin yetişdirilməsi üçün xüsusi tədbirlər görməsə, Koreyanın türk ölkələri, o cümlədən Mərkəzi Asiya ilə münasibətlərinin inkişafı çətin olacaq. İstedadlı şəxsiyyətlər və mütəxəssislər yetişdirmədən gələcək haqqında düşünə bilmərik.
Hər şeydən əvvəl universitet sistemində islahatlar aparılmalıdır. Son zamanlar yerli universitetlər birinci ixtisasla yanaşı, ikinci ixtisas və yan sistemləri də genişləndirirlər. 'Mikrodərəcə kursları' da yaranır. Türk dövlətlərində ekspertlər yetişdirmək üçün biz bu sistemdən fəal şəkildə istifadə etməliyik.
- Gələcəkdə Türkiyə və digər türk dövlətləri ilə əlaqələri inkişaf etdirmək üçün hər hansı məsləhətiniz varmı?
- Türk dövlətləri ilə davamlı əməkdaşlığa imkan verən qurum və sistemlərin yaradılmasına ehtiyac var. Hər şeydən əvvəl, mütəxəssislərin və istedadların yetişdirilməsi planına təcili ehtiyac var. Biz fəal şəkildə türk bölməsi açmaq və əsas universitetləri inkişaf etdirmək yollarını axtarmalıyıq. Hazırda Koreya hökuməti tərəfindən irəli sürülən insan mübadiləsi və istedadın inkişafı tədbirləri tamamilə Mərkəzi Asiya ölkələrində Koreyaşünaslıq və Koreya dilini dəstəkləməyə və ya yerli hökumət rəsmilərini və tələbələri Koreyaya cəlb etməklə xaricdə təhsil imkanlarını təmin etməyə yönəlib. Bu səbəbdən yerli Koreyalı Türk Kəməri ölkə ekspertləri arasında uçurum getdikcə ciddiləşir. Bu problemin həlli kimi mühüm universitetləri inkişaf etdirmək üçün layihələr və fondlar yaratmaq və türk bölmələrinin açılmasını təşviq etmək təcilidir. Hazırda Təhsil Nazirliyinin Beynəlxalq Təhsil üzrə Milli İnstitutu tərəfindən həyata keçirilən xüsusi xarici dil təhsilinin təşviqi layihəsi mövcuddur, lakin bu, hissə-hissə xarici dil kurslarının açılmasını təşviq etmək məqsədi daşımır. Konvergensiya və ya fənlərarası ixtisaslar şəklində şöbələrin açılmasına və həm əsas, həm də regional təcrübədə təcrübəyə malik istedadların yetişdirilməsinə təcili ehtiyac var. Təhsil Nazirliyinin nəzdində Koreya Milli Araşdırmalar Fondunun nəzdində türkşünaslıq elminin yaradılması ilə bağlı fondun yaradılmasına və əsas universitetlərin dəstəklənməsi planının hazırlanmasına ehtiyac var.
İkincisi, Koreya hökumətinin “Türk Dövlətləri Təşkilatı”na assosiativ üzv kimi daxil olması zəruridir. OTS “türkdilli ölkələrin şurasıdır”. 2010-cu ildə yaradılan təşkilat hazırda türk ölkələri arasında siyasət, iqtisadiyyat, cəmiyyət, mədəniyyət, təhsil, ticarət, nəqliyyat və logistika kimi bütün sahələrdə əməkdaşlığı gücləndirir. Türkiyə, Azərbaycan, Özbəkistan, Qazaxıstan və Qırğızıstan tamhüquqlu üzvlər, Türkmənistan və Macarıstan isə assosiativ üzvlərdir.
ABŞ və Çin arasında münaqişə dərinləşdikcə, Koreya da müxtəlif əməkdaşlıq kanallarını təmin etməlidir. Xüsusən də türk ölkələrinin bizimlə mədəni yaxınlığı var və geosiyasi baxımdan Asiya ilə Avropanı birləşdirən, Avrasiya qitəsinin əhəmiyyətli bir hissəsini tutan Qafqaz regionu bura daxildir. Gözlənilir ki, Avrasiya qitəsi ilə şəbəkənin tamamlanmasını Türk Şurasında iştirak yolu ilə Koreya şirkətlərinin girişinin genişləndirilməsi kimi iqtisadi və mədəni əməkdaşlıq şəbəkəsinin qurulması imkanlarını fəal şəkildə axtarmaqla gözləmək olar.
Üçüncüsü, Türkiyə ilə Koreya arasında layihələr önəmli olsa da, türk ölkələri arasında çoxtərəfli əməkdaşlıq layihələri və sistemləri lazımdır. Hətta B2B layihələri həyata keçirən iri şirkətlər üçün əməkdaşlıq və hökumətin köməyi olmadan layihəni lazımi qaydada həyata keçirmək asan deyil. Ona görə də istənilən vaxt korporativ problemlərin həlli və konsaltinq xidmətləri göstərmək üçün “Koreya-Türkiyə İqtisadi Əməkdaşlıq Mərkəzi (şərti adı)” adlı xüsusi qurum yaradılmalıdır. Ancaq bu təşkilat hər bir türk ölkəsində bərabər şəkildə qurulmalı və baş nazirə qədər bir əlaqə kanalının təmin olunması üçün təşkil edilməlidir.
Əkbər Novruz
