Referans Klinik Laboratoriya Mərkəzinin Laboratoriya müdiri, Genetik PhD. Dr. Aslıhan Dağdemir son zamanlar geniş yayılmış genetik xəstəliklərlə bağlı  bəzi sualları cavablandırıb. Mövzunun aktuallığını nəzərə alaraq, EDnews Modern.az-a istinadən bu müsahibəni yayımlamağa qərar verib.

.- İnsanlar genetik xəstəlik daşıyıcısı olub-olmadığımı necə öyrənə bilər?

- Genetik xəstəliklərin daşıyıcılığını müəyyənləşdirmək üçün genetik analizlərin aparılması tələb olunur. Daşıyıcı analizləri adlanan bu testlərdə, insanların genomlarında müəyyən xəstəliklərə səbəb ola biləcək mutasiyalar axtarılır. Daşıyıcı analizlərinin məqsədi, şəxsin irsi xəstəlikləri öz övladlarına ötürmə ehtimalını qiymətləndirməkdir. Belə analizlər adətən resessiv irsi xəstəliklər üçün tətbiq olunur, yəni xəstəliyin ortaya çıxması üçün hər iki valideynin daşıyıcı olması tələb olunur.

- Daşıyıcı analizlər hansı mərhələdə aparılır? 

Ailə Tarixçəsi və Genetik Mütəxəssis ilə Görüş: Ailə tarixi genetik xəstəliklərin müəyyənləşdirilməsində əhəmiyyətlidir, çünki müəyyən xəstəliklər müəyyən ailə və ya etnik qruplarda daha yüksək riskə malik ola bilər. Genetik mütəxəssis şəxsin ailə tarixini qiymətləndirərək testin tətbiqi üzrə uyğunluğunu müəyyən edə bilər.

Genetik Testlərin Aparılması: Əsasən qan və ya tüpürcək nümunəsi götürülərək laboratoriyalarda DNT analizi aparılır. Daşıyıcı analizlərində, müəyyən irsi xəstəliklərlə əlaqəli olan genetik variantlar, mutasiyalar və ya polimorfizmlər araşdırılır (Nussbaum et al., 2016). Bu testlər, xüsusilə yüksək risk qruplarında olan insanlar üçün daha geniş gen panellərini əhatə edə bilər.

Nəticələrin Təhlili və Məsləhət: Testin nəticələri genetik mütəxəssis tərəfindən təhlil edilərək daşıyıcı riski müəyyən edilir. Daşıyıcı olduğu aşkarlanan şəxslərə isə genetik konsultasiya aparılır və müvafiq seçimlər təklif edilir. Bu, xüsusilə gələcəkdə uşaqlarda xəstəlik riskini azaltmaq üçün əhəmiyyətli ola bilər. Genetik daşıyıcılığın təyin edilməsində, daşıyıcı analizləri genetik xəstəliklərin irsi ötürülmə ehtimalını azaltmaq üçün əhəmiyyətli rol oynayır və müasir genetik tibb praktikasında geniş istifadə olunur.

- Genetik xəstəliklər müayinə edilə bilir mi?

Genetik xəstəliklərin aşkarlanması genetik konsultasiyanın aparılması və ailə ağacının hazırlanmasına əsaslanır. Bu zaman  bildirilən şikayətlər əsasında, hal hazırda ailədə varsa, xəstəlikdən əziyyət çəkən pasiyentin müayinəsidə lazımdır.  Müayinə və konsultasiya zamanı aşkar oluna bilən əlamətlərə əqli-inkişaf geriliyi, üzündə ya da bədənində anormallıqlar, daxili orqanların funksiyalarının pozulması kimi birsıra  əlamətlər aiddir. Xəstədə görülən əlamətlər nəzərə alınaraq müvafiq genetik testə yönləndirilmə edilir. Genetik testlər- qan, toxuma, amniyon mayesi kimi bir sıra biomateriallar  istifadə olunaraq DNT izolyasiyası əsasında aparılır.

- Ailədə genetik xəstəlik olmasa da uşaqlarda bu xəstəlik yarana bilər?

- Azərbaycanda qohum evliliyinin çox olması səbəbindən genetik xəstəliklər geniş yayılmışdır. Bəzi ailələrdə valideynlərin qohum olmamasna baxmayaraq özlərindən əvvəlki nəsillərdə sıx qohum evliliyi olur. Bu zaman nikaha girəcək hər iki şəxsin ortaq  geni paylaşmaq ehtimalı artır. Valideyinlərdən hər ikisi sağlam amma  daşıyıcıdırsa uşağın xəstə doğulma ehtimalı artır. Bundan başqa insanda ilk dəfə görüllən və əvvəlki nəsillərdə görülməyən bir genin DNT ardıcıllığında baş verən dəyişiklikliklər de nevo mutasiyaları adlanır. Bu mutasiyalar, fərdi olaraq nadir olsa da, genom üzrə assosiasiya tədqiqatları ilə aşkar edilə bilməyən kompleks genetik xəstəliklər üçün irsiyyətin əhəmiyyətli bir hissəsini tuta bilər.

- Genetik testlər nə vaxt aparılmalıdır?

- Genetik testlər adətən bu  hallarda məsləhət görülür: Ailədə genetik xəstəlik tarixi varsa. Hamiləlik planlaşdırmadan əvvəl, valideynlərin daşıyıcı olub olmadığını öyrənmək üçün. Doğuşdan sonra körpədə genetik xəstəliklərdən şübhə varsa. Müəyyən simptomlar müəyyən bir genetik xəstəliyi göstərə bilərsə. Yaşla əlaqəli genetik xəstəlik riski yüksək olan şəxslərdə (məsələn, bəzi xərçəng növlərində).

- Genetik xəstəliklərin qarşısını almaq mümkündürmü? 

İlk növbədə insan genomu, insan genetikası və müxtəlif patoloji proseslərin nəticəsində yaranan gen xəstəlikləri müasir dövrün aktual problemlərindən biridir. Bu səbəbdən insandan olan nümunələrin genomunun nukleotid ardıcıllığının sintez edib, öyrənilməsi çox vacibdir. Genetik materialın zədələnməsi (DNT-nin səviyyəsində zədələnmələr) yaranan gen (irsi) xəstəliklərin səbəbidir. Son zamanlar genetik dəyişikliklər, patoloji hamiləlik, uşaqlarda inkişafı qüsurlar ilə bağlı xəstəliklər çoxalıb. Bu xəstəliklərin azaltmağın yeganə yolu onların qarşısını almaqdır. Əgər ailəvi xəstəlik tarixçəsi məlumdursa, genetik məsləhət vasitəsilə (tövsiyə olunan genetik testlərlə) cütlüyün risk altında olub-olmaması müəyyən edilə bilər.

- Genetik məsləhətlər nədir?

- Genetik məsləhət, insanların genetik xəstəliklər və irsi problemlərlə bağlı məlumat almaq, riskləri anlamaq və uyğun tədbirlər görmək üçün peşəkar yardım aldıqları bir xidmətdir. Bu məsləhət zamanı genetiklər, həkimlər və ya bu sahədə ixtisaslaşmış məsləhətçilər insanlara genetik xəstəliklərin keçmə riski, onun gələcəkdəki təsirləri və bu xəstəliklərin müalicəsi haqqında geniş məlumat verir.

- Bəs genetik məsləhətə nə vaxt ehtiyac duyulur?

- Genetik məsləhətə bəzi hallarda ehtiyac duyulur. Ailə üzvlərində irsi xəstəliklər olduqda: Əgər bir ailədə müəyyən genetik xəstəliklər və ya sindromlar mövcuddursa, digər ailə üzvlərinin də bu xəstəliyə tutulma riski olur. Belə hallarda, məsləhət riskləri və tədbirləri anlamağa kömək edə bilər.

Hamiləlik planlaşdırılması zamanı: Hamiləlikdən əvvəl genetik məsləhət almaq, cütlüklərə gələcək uşaqlarının sağlamlıq risklərini dəyərləndirməyə kömək edir. Bu xüsusilə ana və ya ata genetik xəstəlik daşıyıcısı olduqda vacibdir.

Qeyri-adi və ya nadir simptomlar zamanı: Müəyyən bir xəstəlik diaqnozu qoyula bilmədikdə və ya simptomlar nadir bir xəstəliyə işarə etdikdə, genetik testlər və məsləhətlər diaqnoz qoymağa kömək edə bilər.

İrsi xərçəng riski: Ailədə müəyyən xərçəng növlərinin irsən ötürüldüyü hallarda, bu riski dəyərləndirmək üçün genetik məsləhət faydalı ola bilər.

Genetik testlərin nəticələrinin izahı: Əgər şəxs genetik testlər etdirmişsə, nəticələrin izah edilməsi üçün genetik məsləhətçiyə müraciət etməsi məsləhət görülür. Bu, mövcud və ya gələcəkdə ola biləcək riskləri daha yaxşı anlamağa imkan yaradır.

Genetik məsləhət sayəsində insanlar həm özlərinin, həm də ailə üzvlərinin sağlamlığı üçün daha məlumatlı qərarlar verə bilirlər.

- Hamiləlikdə genetik xəstəlikləri necə aşkar etmək olar ?

- Genetik test valideynlərə körpənizin inkişafı ilə bağlı bir fikir verir, həmçinin hamiləlik zamanı və ya sonrasında diqqət yetirilməsi lazım olan hər hansı genetik problemləri müəyyən etməyə kömək edir. Bu testlər, onların müxtəlif növləri və adətən nə vaxt tətbiq olunduğu haqqında bilməli olduğunuz məlumatlar.

- Hamiləlik zamanı hansı genetik testlər aparılır?

- Prenatal genetik testlərin iki təsnifatı var. İkisi arasındakı əsas fərq ondan ibarətdir ki, bir növ problemin yaranma ehtimalını qiymətləndirir, digəri isə diaqnoz üçün daha ətraflı və dəqiq məlumat toplayır.

- Hamiləlik zamanı genetik testin olub-olmamasına qərar verərkən nələrə diqqət edilməlidir?

- Prenatal test istəyə bağlıdır. Testə qərar verərkən, xromosom problemləri və ya doğuş qüsurları üçün  risk faktorlarını nəzərə ala bilərsiniz.

Yaşınız: Yaşlandıqca risk daha yüksək olur – xüsusən 35 yaşdan yuxarı.

Etnik mənsubiyyətiniz: Müxtəlif etnik mənşəli insanlar da müəyyən xromosom problemləri və doğuş qüsurları üçün daha yüksək risk altında ola bilər.

Ailənizin tibb tarixçəsi: Əgər ailənizdə  genetik xəstəlik varsa, bu vəziyyəti nəslinizə ötürmə riskiniz daha yüksək ola bilər.

Hamiləlik tarixçəniz: Əgər genetik xəstəlik və ya anadangəlmə qüsuru olan başqa bir uşağınız varsa, onu başqa uşağa ötürmə riskiniz daha yüksək ola bilər.

- Hamiləlik zamanı genetik skrininq testləri hansılardır?

Skrininq testləri çox vaxt müəyyən şərtlər və ya doğuş qüsurları ilə bağlı müsbət və ya mənfi nəticələr verir. Müayinələr birinci və ya ikinci trimestrdə aparıla bilər.

Birinci trimestr genetik skrininq testləri

Skrininq testləri hamiləliyin 11-ci və 13-cü həftələri arasında birlikdə aparılır.

Ana qanının müayinəsi insan xorionik gonadotropini (hCG) və hamiləliklə əlaqəli plazma protein-A (PAPP-A) səviyyələrini yoxlayır. Bu zülalların çox aşağı və ya çox yüksək səviyyələri körpədə xromosom pozğunluğu olduğunu göstərə bilər.

Ultrasəs (USM) görüntüləmə testi - eyni zamanda ənsə şəffaflığı (NT) skanı da adlanır - ya bir zond qarın nahiyəsinə yerləşdirməklə (qarın boşluğunun ultrasəs müayinəsi) və ya onu vajinaya (transvaginal ultrasəs) daxil etməklə həyata keçirilir. O, inkişaf edən körpənin şəkillərini çəkir və körpənin boynunun arxasında maye axtarır. Əgər artıq maye varsa, bu, körpənin xromosom problemi və ya anadangəlmə ürək qüsuru olduğunu göstərə bilər.

İkinci trimestr genetik skrininq testləri

Bu skrininq trisomiya 21 (Daun sindromu), trisomiya 18 (Edvards sindromu) və ya sinir borusu qüsurlarının markerlərini axtaran qan testini əhatə edir. Ən dəqiq nəticələr üçün bu test 15-17 ci həftədə verilməlidir.

Digər genetik skrininq testləri

Qeyri-invaziv prenatal test mənasını verən NIPT testi, hamiləliyin 10-cu həftəsindən sonra döldə xromosom pozğunluğunun olub-olmadığını müəyyən etmək üçün edilə bilən bir testdir. NIPT testi körpədə Daun sindromu (Trisomiya 21), Edvard sindromu (Trisomiya 18) və Patau sindromu (Trisomiya 13), həmçinin Turner sindromu, Klaynfelter sindromu və üçlü X kimi bəzi genetik anormallıqları yoxlamaq üçün aparılır. NIPT testi ilə dölün cinsini də yüksək dəqiqliklə proqnozlaşdırmaq olar.

- Hamiləlik zamanı genetik diaqnoz testləri hansılardır?

- Hamiləlik dövründə genetik test plasentadan və ya xorion villus hüceyrələrindən aparıla bilər. Bu materialların test edilməsi üçün müxtəlif texnologiyalardan istifadə olunur. Karyotipləmə xromosomların ən böyüyündən kiçiyinə düzülməsini əhatə edir. Bu sayədə əskik, əlavə və ya zədələnmiş xromosomlar daha asan sıralanır. Həmçinin FISH adlanan bu üsul, X və Y xromosomlarının, həmçinin trisomiya 13, 18 və 21 üçün çatışmayan/əlavə xromosomların aşkar edilməsini əhatə edir.  Amniosintez ən çox hamiləliyin ikinci və ya üçüncü trimestrində həyata keçirilən prenatal diaqnostik testdir. Daun sindromu kimi genetik qüsurları müəyyən etmək üçün amniosintez testindən istifadə edilə bilər. Amniyosintez zamanı dölün ətrafını əhatə edən kisədəki amniotik mayedən nazik iynə və ultrasəs cihazı ilə az miqdarda nümunə götürülür. Xorion villus nümunəsi (CVS) Körpənin bəzi genetik xəstəlikləri olub-olmadığını araşdırmaq və körpənin gen quruluşunu və xromosomlarını araşdırmaq üçün xorion villus nümunəsi (CVS) testi aparılır Hamiləliyin 9-cu və 14-cü həftələri arasında uşaqlıq boynuna daxil edilərək həyata keçirilir. Buna "transvaginal üsul" deyilir. Vaginal açılışdan kanula adlanan nazik bir boru daxil edilərək plasentaya çatılır və nümunə toplama prosesi tamamlanır.

- Müəyyən yaşdan sonra daha çox genetik xəstəliyik daşıyıcısına çevrilə bilərikmi?

- Yaş artdıqca insanların genetik daşıyıcı olma ehtimalının yüksəlməsi ilə bağlı elmi tədqiqatlar mövcud deyil, lakin somatik mutasiyalar nəticəsində bəzi genetik dəyişikliklərin yığılması müşahidə edilə bilər. Bununla belə, somatik mutasiyalar yalnız həmin şəxsin hüceyrələrini təsir edir və irsi ötürülmür, yəni övladlara ötürülən genetik daşıyıcılıq statusuna təsir etmir. Genetik daşıyıcılıq, adətən valideynlərdən miras alınan allellərlə müəyyən edilir və genetik daşıyıcı status yaşla dəyişməz.

İrsi xəstəliklərin daşıyıcılığı insanın doğumundan etibarən genomunda mövcud olur və yaşla dəyişməz. Daşıyıcı statusu, resessiv allellərin valideynlərdən miras alınması ilə müəyyən edilir və somatik mutasiyalardan fərqli olaraq, nəsildən-nəslə ötürülə bilən genetik xüsusiyyətləri əhatə edir.

Həyat boyu hüceyrələrdə yaranan somatik mutasiyalar isə yaşla artma meyli göstərir, xüsusən də onkogenlərdə və ya şiş baskılayıcı genlərdə baş verə bilər. Bu tip mutasiyalar fərdi sağlamlığa təsir edə bilər, lakin nəsildən-nəslə ötürülmür, çünki bu mutasiyalar yalnız təsirlənən hüceyrələrlə məhdudlaşır. Yaşla əlaqədar olaraq genetik daşıyıcılığın artması müşahidə edilmir, lakin somatik mutasiyaların yığılması yaşlanmanın təbii bir hissəsi hesab edilir və müəyyən xəstəliklərin yaranma riskini artıra bilər.