Azərbaycan təhsil sistemində xeyli problemlər var və bunun həlli ciddi islahatlar tələb edir. Məsələ burasındadır ki, təhsil iqtisadi sistemə uyğun qurulmalıdır. Bizdə isə hələ də eksperimentlər aparılır və ciddi nəticələr əldə olunmayıb. Bəzi peşələrə marağın azalması, bəzi peşələrin arxa plana keçməsinin müxtəlif səbəbləri var.
Təhsil üzrə ekspert Nadir İsrafilov KONKRET.az-ın suallarını cavablandırıb. Həmin müsahibəni təqdim edirik.
-Hazırda ölkənin təhsil sistemində ciddi çatışmazlıqlar mövcuddur. Tez-tez yeniliklər aparılır və bu da ənənvi təhsilə hələlik xeyir gətirmir. Nə baş verir?
-Nə qədər ki, tələb-təklif prinsipi və təyinat sistemi bərpa edilməyəcək, vəziyyət eynilə davam edəcək. “Azərbaycan Respublikasında təhsil sahəsində islahatlar üzrə Dövlət Komissiyası tərəfindən hazırlanmış “Azərbaycan Respublikasının təhsil sahəsində islahat Proqramı” ümummilli lider Heydər Əliyevin belə bir müdrik tövsiyəsinə əsaslanırdı ki, “Təhsil sistemi elə bir sistemdir ki, burada heç bir inqilabi dəyişiklik ola bilməz. Ümumiyyətlə, bütün sahələrdə dəyişikliklər təkamül xarakteri daşıyır”. Məhz, bu tövsiyə əsasında “Azərbaycan Respublikasının təhsil sahəsində islahat Proqramı”nın məqsədi – “Təhsil sahəsində uzun illərdən bəri toplanmış potensialı saxlamaq və inkişaf etdirmək yolu ilə təhsilin forma və məzmunca yeniləşməsinə nail olmaq” kimi müəyyənləşdirilmişdi. Təəssüf ki, “Proqram”ın qəbulundan keçən son onilliklər ərzində obyektivlik, aşkarlıq və şəffaflığın təmin edilməsinə zəmin yarada biləcək bu mühüm müddəalara lazımi əhəmiyyət vermədik. “Xarici təcrübə” axtarışına çıxaraq, harda nə gördük, nə eşitdik, nə oxuduq, yerli şəraitin tələbləri nəzərə alınmadan, ümumi ictimai rəy öyrənilmədən təhsilimizə tətbiq etdik. Bir çox hallarda nəzərə almadıq ki, yenilik etmək heç də köhnəni dağıtmaq yox, onu təkmilləşdirməkdir. Halbuki, bizdə tələb-təklif prinsipi əsasında təyinat sistemi mövcud idi. Tələbata uyğun hazırlanan kadrlar təyinatı üzrə yerlərə göndərilir, ixtisasına müvafiq işlə təmin olunurdular.
-İndi maraqlı ənənə formalaşıb. Əksər hallarda ixtisas seçimində abituriyent deyil, valideyn əsas rol oynayır. Valideynlər övladlarını onların marağına uyğun olmayan sahələrə yönəldirlər. Bu da müəyyən problemlər yaradır...
- İndi bu vacib prinsiplərə etinasızlıq və biganəlik var. İxtisas seçimini abituriyentin istək və arzusuna deyil, valideynin diktəsinə, onun topladığı “balın kəramətinə” tabe etdirmişik. İxtisas seçimini o qədər qəlizləşdirmişik ki, 150-200 bal toplayan məzun ali məktəbə daxil ola bilir, 450, 500 bal toplayan kənarda qalır, düzgün seçim edə bilməməsi ucbatından, ödənişsizə düşməli olan ödənişliyə düşür. Paytaxtda qalmalı, regiona getməli olan paytaxtda qalır. Bu gün rayon və kəndlərdə yaşayan abituriyentlərin bir çoxunun Bakıya köçmək və yeni həyata başlamaq üçün tələbə adını qazanmağa can atması, bəzilərinin isə “təki harasa qəbul olum və tələbə bileti alım” deyə seçim etməsi artıq reallığa çevrilib. Təsadüfi deyil ki, ali təhsil müəssisələrinə qəbul sistemində problemlər olduğunu bir müddət əvvəl nazir də dilə gətirərək deyib ki, “abituriyent bir neçə ixtisası yazır, birinə düşmürsə, o birinə düşür. Nəticədə abituriyent biologiya, kimya ixtisaslarını istəyirsə, axırda gedib başqa bir ixtisasa düşür. 95 faiz halda abituriyent belə davranır. Mahiyyət etibarilə həkim olmaq istəməyənlər həkim olur.
-Bu gün gənclər ixtisas seçimində çətinlik çəkir, yiyələndikləri peşələr üzrə iş tapmaqda problemlərlə üzləşirlər. Bunun səbəbi nədir?
– Çünki, təlabata uyğun iş yerləri yoxdur. Universitet məzunlarının bir hissəsi ya oxuduqları sahədən çox fərqli sahələrdə işləməli olur, ya da bir çoxu işsiz qalır. Universiteti bitirən gənc işləmək üçün hansı iş yerinə üz tutsa, işəgötürən tərəfindən ondan iş təcrübəsi tələb olunur. Heç kəsi maraqlandırmır ki, universiteti yenicə bitirdiyi halda o harada təcrübə qazana bilər? Nəticədə, əksər iş yerləri gənclərin üzünə bağlanır. Gənclər arasında işsizlik probleminin ən əsas və başlıca səbəbi, işçi qüvvəsi ilə iş yerləri arasında olan tərs mütənasiblikdir. Tələb-təklif mexanizmi işləmir, tələbata uyğun kadrlar hazırlanıb, təyinat üzrə yerlərə göndərilmir. Situasiyanı əslində əmək bazarı diktə edir. Başqa sözlə, dəyər və tələblər dəyişib, digər məsələlərdə olduğu kimi, işlə təmin olunmaq da bazar iqtisadiyyatının prinsiplərinə tabe etdirilib. İxtisasına müvafiq iş tapmaq üçün nəinki bakalavriatı, heç təhsilin ikinci pilləsi olan magistratura pilləsini bitirmək də kifayət etmir. İşə götürənləri nəzəri biliklər deyil, əsasən praktiki bacarıqlar və digər hamıya məlum meyarlar daha çox maraqlandırır. Bunun üçün əlavə kurslara baş vurmalı, müvafiq təlimlərə cəlb olunmalı, yenidən imtahan verməli, test azmış kimi, hələ bir müsabiqədən də keçməlisən. Universitetlərimiz isə öz yetirmələrinə praktiki bacarıqlar deyil, əsasən nəzəri biliklər verməklə öz işlərini bitmiş hesab edir və bir növ onların gələcək taleyində maraqlı olmadıqlarını nümayiş etdirirlər.
-Razılaşaq ki, özəl sektor daha hazırlıqlı, bacarıqlı gəncləri işə götürməyə üstünlük verir. Deməli, bu amillər iş yerlərinin sayını məhdudlaşdırır. Nəzərə alaq ki, tələbələrin heç də hamısı xarici dil öyrənmir və ya kompüter texnologiyalarını tam mənimsəmir. Bəs buna kim cavabdehdir?
- İş yerlərinin kasadlığı əsasən, əvvəlki dövrlərlə müqayisədə zavod və fabriklərin, digər kütləvi iş yerlərinin məhdudluğu ilə əlaqədardır. Özəl şirkətlərin öz maraqları var. İşçidən imtina etmək üçün xarici dil bilməsi, lazımı iş təcrübəsinə malik olmaması və s. müxtəlif baryerlər yaradıb, əsaslı və əsasız səbəblər gətirə bilərlər. Bazar iqtisadiyyatıdır, rəqabətə davam gətirməlisən. Heç kəsə, heç nə deyə bilməzsən. Xaricdən dəvət olunan və xaricdə təhsil alanlara xüsusi yer ayrılması da yerli mütəxəssislərin işlə təminatına öz nəzərəçarpacaq təsirini göstərməmiş deyil. Xaricdən gələn və özümüzdən olan “xaricilərin” düşüncə tərzində və milli-mənəvi dəyərlərimizə baxışlarında fərqli yanaşma özünü daha qabarıq və bariz şəkildə hiss etdirir.
– Bu gün elm və təhsil öz prioritet və strateji hədəflərinə deyil, əsasən biznez və kommersiya maraqlarına xidmət edir. Nə baş verir?
– Günümüzdə “tiktokerlər”, “bloqerlər”, getdikcə özünə böyük auditoriya qazanan bəzi “fırıldaqçı” psixoloqlar, insan simasını eybəcərləşdirən “kosmetik cərrahlar daha böyük nüfuz sahibinə çevriliblər. Müqəddəs və şərəfli peşə sahibi olan müəllimlər, gözünün nurunu əridən bir çox alimlər, peşəkar, mühəndislər, arxitektorlar, aqronomlar, digər tanınmış ziyalılar isə cəmiyyətdə gedən bu deqradasiyanı sadəcə müşahidə edir. Nə qədər ki, sosial şəbəkələr özbaşına buraxılacaq, milli-mənəvi dəyərlərimizin aşınması da bir o qədər qaçılmaz olacaq. Vəziyyəti sabitləşdirmək üçün tələb-təklif prinsipi gözlənilməli, təyinat sistemi bərpa olunmalıdır. Universitetlərə qəbul onların plan yerlərinin doldurulmasına deyil, həmin sahəyə olan kadr ehtiyacına görə planlaşdırılmalıdır. Tələbələrin nəzəri biliklər əldə etməsi ilə yanaşı, onların təcrübə qazanması məqsədilə universitetlərin müvafiq istehsalat müəssisələri ilə əlaqələri genişləndirilməli, şərtlər və müvafiq tələbələr qabaqcadan həmin müəssisələrdə istehsalat təcrübələri qazanmalı, məzunların gələcək iş yerləri həmin müəssisələrlə qabaqcadan proqnozlaşdırılmalıdır.
-Kollecləri bitirənlərdən bakalavr, bakalavriatı bitirənlərdən magistratura təhsili tələb edirik. Texniki peşə təhsilini isə, özümüzə sığışdırmırıq. Biz daha çox ali təhsilə meyilliyik, nəinki peşə təhsilinə. Bəlkə bütün problemlərin başında dayanan məhz bu səbəbdir?
-Bu, bəlkə də, mentalitetimizlə bağlı olan bir məsələdir. Çünki, hər valideyn öz övladını ali təhsilli, daha dəqiq desək, ali təhsil diplomlusu kimi görmək arzusundadır. Halbuki, bir vaxtlar peşə təhsilinə böyük diqqət yetirilib. Peşə adamlarının şərəfinə mahnılar bəstələnib, şeirlər qoşulub, sadə peşə adamları – pambıqçılar, neftçilər, mexanizatorlar bizim ən nüfuzlu dövlət qurumlarında təmsil olunublar, onların səsi yüksək tribunalarından eşidilib. Ən əlamətdar tədbirlərimiz onların iştirakı olmadan keçirilməyib. Peşə təhsilinin keyfiyyətini artırmaq təkcə peşə məktəblərinin sayının artırılması ilə olmur. Unutmayaq ki, Almaniya, Yaponiya, Koreya kimi ölkələr məhz yüksək inkişafa peşə-ixtisas səviyyəsini artırmaqla nail olublar. Halbuki, iqtisadiyyatımızda müəyyən peşələr üzrə ixtisaslı kadrlara ciddi tələbat var. Ona görə də, Azərbaycanda peşə təhsili sahəsində maddi-texniki baza gücləndirilməli, dövrün tələblərinə cavab verən ixtisaslı kadrlar hazırlanmalı, müvafiq iş yerləri açılmalıdır. Dövr tələb edir ki, peşə-ixtisas məsələsi öndə olmalıdır. Nə qədər ki, sadə peşə sahiblərinə lazımı diqqət və qayğı göstərilməyəcək, peşələrə istənilən maraq da bəslənilməyəcək. Peşə adamlarının stimullaşdırılması yolları barədə düşünməliyik. Bu gün Millət vəkilləri arasında bir nəfər belə olsun sadə peşə adamı yoxdur.
