Milli Məclisin deputatı Erkin Qədirli teleqram kanalında bu ilin payız aylarında referendum keçirələcəyi ilə bağlı fikir bildirib. Əlavə olaraq qeyd edib ki, bu referendumda parlamentin ikipalatalı olacağı ilə bağlı geniş müzakirələr olacağı gözlənilir. Bəs gəlin baxaq görək, ümumiyyətlə, bu ikipalatalı sistem nədir və ölkəmizdəki sistemi necə dəyişə bilər?
İkipalatalılıq iki palatalı qanunverici orqan kimi tanınan iki ayrı məclislərə, palatalara və ya otaqlara bölünən bir qanunverici orqan növüdür. İkipalatalılıq, bütün üzvlərin tək bir qrup kimi düşünüb səs verdiyi birpalatalılıqdan fərqlənir. Bu tip sistemə nümunə olaraq Böyük Britaniya, ABŞ və Fransa kimi ölkələri ən yaxşı nümunələr kimi göstərə bilərik.
Azərbaycan Respublikasının Milli Məclisi isə birpalatalı orqan olub 125 deputatdan ibarətdir. Erkin Qədirli həmçinin birpalatalı sistemə də öz fikrini bildirərək qeyd edib ki, indiki konstitusiyaya görə Nazirlər Kabinetinin özünəməxsus heç bir səlahiyyəti yoxdur və konstutision statusu zəifdir, ona görə də o, hökumət ola bilmir. Nazirlər Kabinetini saxlamaq niyyəti varsa, onu Prezidentdən ayırıb parlamentə tabe elətdirmək gərəkdir (Fransa örnəyi). Elə bir niyyət yoxdursa, onda onu ləğv etmək lazımdır (ABŞ örnəyi).
Gəlin elə həmin bu iki örnəklə birlikdə müqayisələri aparaq...
ABŞ-ın demokratik tipli hökuməti prezidentli, Fransa hökuməti isə yarı prezidentli sistem adlanır. Bu sistemlərin hər ikisində prezidentlər dövlət başçılarıdır və birbaşa xalq tərəfindən seçilirlər. Lakin Fransa prezidenti birbaşa xalq səsverməsi ilə seçilir. Əgər birinci turda heç bir namizəd ümumxalq səsinin 50%-ni toplaya bilməsə, iki əsas namizəd arasında ikinci tur keçirilir. ABŞ prezidenti isə seçki kollegiyası sistemi ilə seçilir. Hər bir ştata bir sıra seçki kollegiyasının səsləri verilir və bu səslər həmin ştatda ümumxalq səsverməsinin qalibinə təyin edilir.
ABŞ prezidenti icraedici orqanın başçısıdır. Bunun əksinə olaraq, Fransada icraedici orqana iki məmur, prezident və baş nazir rəhbərlik edir. Texniki baxımdan baş naziri Fransa parlamentinin aşağı palatası olan Milli Məclis (Konqres) seçir. Bununla belə, praktiki olaraq baş nazirin və prezidentin siyasi gücü Milli Məclisdəki yerlərin əksəriyyətinə hansı partiyanın nəzarət etməsindən asılıdır. Əgər prezidentin partiyası Milli Məclisdəki yerlərin əksəriyyətinə nəzarət edirsə, o zaman prezident baş naziri təyin edə bilər. Lakin prezidentin partiyası Milli Məclisdəki yerlərin azlığına nəzarət edirsə, o zaman Milli Məclisdə çoxluq təşkil edən partiya baş naziri təyin edir. Bu baş verdikdə, buna "birgə idarə" deyilir. Birgə idarə olduqda, baş nazir hökuməti idarə edir və ən mühüm qərarları qəbul edir, prezidentin təsiri əsasən xarici siyasətlə məhdudlaşır. Birgə idarə yoxdursa, prezident icraedici orqan olur və hökumətin ən mühüm qərarlarını verir, hal hazırda Azərbaycanda olduğu kimi. Bu faktiki olaraq o deməkdir ki, prezidentin səlahiyyəti Milli Məclisin partiya tərkibindən asılıdır. Alternativ olaraq isə Böyük Britaniya örnəyi vardır ki, orada İcmalar Palatası xalq tərəfindən seçilir, ən çox üzvü olan partiya hökuməti təşkil edir. Siyasi qərarlar, layihələr, qanunlar və verginin yığılması kimi proseslər buradan keçir. Lordlar Palatası isə tam şəkildə müstəqildir və əsas məqsədi qanunlar hazırlamaq və formalaşdırmaq, hökumətin işini yoxlamaq və etiraz etmək vəzifəsini bölüşür. Monarx ilə İcmalar Palatası arasında bufer rol oynayır.
Hal hazırki Azərbaycandakı idarəçilik sistemi ABŞ örnəyinə nisbətən daha uyğun gəlsə də, Fransa örnəyini və yaxud Böyük Britaniya örnəyini də tətbiq etmək olar. Belə olacağı təqdirdə sözsüz parlamentin səlahiyyəti artacaqdır və bunun nəticəsində ölkə prezidentinə düşən vəzifələr azalacaqdır. Lakin reallıq odur ki, Azərbaycan kimi güclü səlahiyyətə sahib olan prezidentli ölkələrdə ABŞ örnəyi daha çox ön plana çıxır. Ələxsus hər formada Azərbaycan Respublikasının ikipalatalı sistemə keçməsi çox pozitiv hal olacaqdır.
Əkbər Şəbəndəyev
